Er zijn ongeveer 246.000 straten in Nederland, verdeeld over 342 gemeenten (2023). De Gaaspstraat in de Rivierenbuurt in Amsterdam is er een zoals er vele zijn. In het eerste gezicht een normale straat, maar toch is de Gaaspstraat een bijzondere straat met een bijzonder verleden.
De Gaaspstraat (rechts) en de Rivierenbuurt van boven gezien
Bijzonder aan de Gaaspstraat is dat er halverwege de straat een monument staat. Bijzonder aan de Gaaspstraat en de Rivierenbuurt is ook wat er vroeger gebeurd is, iets waardoor veel mensen terugdenken aan deze straat en deze buurt. Wat? Dat is aan jullie om te ontdekken.
In 1921, dus ruim honderd jaar geleden, werd in de Gaaspstraat een speeltuin gebouwd. In 2021 bestond de speeltuin aan de Gaaspstraat honderd jaar. Iedereen heeft het over de speeltuin, maar officieel heet dat de 'Buurt en Speeltuin Vereniging Amsterdam Zuid'. Door corona kan het jubileum niet gevierd worden. Nu wel.
De Buurt en Speeltuin Vereniging Amsterdam Zuid wil ook stilstaan bij de situatie in de Tweede Wereldoorlog. De organisatie zoekt daarom samenwerking met de Stichting Kindermonument, dat het monument bij het hek van de speeltuin beheert. Uit de leden van beide organisaties is een feestcommissie samengesteld.
Jullie, als leden van de feestcommissie, gaan een expositie samenstellen, met speciale aandacht voor de periode vóór, tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.
Je doet de opdracht in groepjes van 3 of 4.
Begin met het goed lezen van de bronnen. Bij elke bron stellen we als afsluiting een vraag of opdracht die je helpt om te begrijpen waarom de periode in de Tweede Wererldoorlog in de speeltuin zo belangrijk was.
Als je alles gelezen, gezien en beluisterd hebt, stel je je eigen tentoonstelling samen. En zoals je weet bestaat een tentoonstelling vaak uit foto's of een video met daarbij enkele tekstbordjes die een (korte!) uitleg geeft aan de bezoekers van de tentoonstelling.
Lever alles wat je het gedaan bij je meester of juf in, zodat die kan nakijken wat jullie gedaan hebben. Jullie krijgen maximaal twee uur voor de opdracht.
Kijk naar de bron 'Foto's'.
-Vraag: Op Foto 1 en 2 zie je een monument met twee groepen kinderen. Beide groepen kinderen op het monument staan symbool voor bepaalde gevoelens. Welke zouden dat zijn?
-Vraag: Foto 4 is van 1932. Waar kun je aan zien dat de foto van vóór de Tweede Wereldoorlog is?
-Vraag: De Foto's 5, 6 en 7 zijn uit 1942. Waar kun je aan zien dat deze foto's uit de Tweede Wereldoorlog zijn?
Kijk naar de bron 'Filmbeelden'.
-Vraag: Wat werd er op de markt zoal verkocht?
-Vraag: Vergelijk de markt die je kent in je eigen stad of dorp met de joodse markt. Welke overeenkomsten en verschillen zie je?
Kijk naar de bron 'De speeltuin'.
-Vraag: Wat kon je allemaal in de speeltuin doen?
-Vraag: Voor wie was de speeltuin toegankelijk?
-Vraag: Sommige kinderen mochten in de oorlog op een gegeven moment ineens niet meer de speeltuin in. Waarom was dat zo?
-Vraag: Op gegeven moment werd de speeltuin zelfs gesloten. Waarom was dat?
Kijk naar de bron 'De markt'.
-Vraag: Hoe zag de joodse markt er uit?
-Vraag: Mevrouw Bollemeyer-Houtbolt (de tweede vrouw die aan het woord komt) zegt over de joodse markt: 'Het leek nog gezellig even.' Even later zegt ze ook: 'Je kon wel vrolijk doen, maar je was het niet echt.' Wat zou ze daarmee bedoelen?
-Vraag: Voor wie was de markt bedoeld?
-Vraag: Mevrouw van der Veen-Bachra (de vierde vrouw die aan het woord komt) mocht van haar vader niet naar de markt. Waarom was dat zo?
-Vraag: Tijdens de markt zijn joodse bezoekers en marktkooplui door de Duitsers opgepakt. Vertel in je eigen woorden hoe twee mensen hebben kunnen ontsnappen.
Kindermonument aan de Gaaspstraat
Speeltuin aan de Gaaspstraat (daar is de ingang van de speeltuin te vinden).
De bovenste foto is uit 1923. Op deze foto zie je een vrouw lopen aan de Vechtstraat, de lantaarnpaal die je onder
ziet is aan de Trompenburgstraat; de hoge huizen met het puntdak rechts is de Gaaspstraat.
Op de onderste foto uit 1932 zie je het grote plein van de speeltuin en daarachter de huizen aan de Lekstraat.
In 1942 is de speeltuin veranderd in een markt
Er is maar één historisch filmpje te vinden met filmbeelden van de Gaaspstraat. Dat filmpje is maar heel kort: 90 seconden. Dat filmpje is uit 1942. Dat amateurfilmpje is in de jaren tachtig uit een prullenbak gevist. De maker is onbekend.
Omdat het filmpje zo kort is en heel snel gaat, is er met 25 foto's uit het filmpje nog een tweede filmpje gemaakt.
Eerste rij van links naar rechts: Elise Braak-Polak, Lia de Vries en Mientje ten Dam-Pooters;
Tweede rij van links naar rechts: Hannie Gast-Buijs en Francien van der Veen-Bachra.
Op https://getuigenverhalen.nl/projecten/de-joodse-markt-de-gaaspstraat-amsterdam-1941-1943 vertellen mensen over hun herinneringen aan de speeltuin in hun jeugd. De meesten waren rond 1941 nog een kind (tussen zeven en twaalf jaar) en één vrouw, Mientje ten Dam-Pooters, was toen 24. Zij had twee kleine kinderen en ging vaak met haar kinderen naar de speeltuin. Wij hebben de verhalen van de vijf vrouwen bij elkaar gezet in één filmpje van zo'n 11 minuten.
Eerste rij van links naar rechts: Elise Braak-Polak, Nel Bollemeyer-Houbolt en Max van der Glas;
Tweede rij van links naar rechts: Francien van der Veen-Bachra, Mientje ten Dam-Pooters en Lia de Vries.
Op https://getuigenverhalen.nl/projecten/de-joodse-markt-de-gaaspstraat-amsterdam-1941-1943 vertellen mensen ook over hun herinneringen aan de markt. De geïnterviewden waren rond 1943 tussen de vijf en 26 jaar oud. Ze vertellen hoe de sfeer op de markt was en wat ze op de markt zoal hebben meegemaakt. De verhalen van de vijf vrouwen en de ene man hebben we bij elkaar gezet in één filmpje van zo'n 11 minuten.
Basis van deze les zijn de interviews met persoonlijke verhalen van mensen die de speeltuin en de Joodse markt op de Gaaspstraat in Amsterdam van dichtbij hebben meegemaakt, aangevuld met foto's uit die tijd en een kort filmpje van 1942. De les 'Joodse markt' is deel van het project Erfgoed van de Oorlog in opdracht van het Ministerie van VWS.
Voor deze les trekt u twee uur uit.
De opdracht in de les bestaat uit twee delen, een groepsactiviteit en een klassikale activiteit.
Groepsactiviteit
Bronnenstudie en het beantwoorden van vragen. Dat laat u de leerlngen in groepen van drie of vier doen. Trek er 1 uur voor uit. Vertel de leerlingen dat ze de bronnen het beste onderling kunnen verdelen zodat niet iedereen alles hoeft door te nemen.
Als iedereen klaar is, kijkt u de antwoorden op de vragen na en bespreekt ze in de klas.
Klassikale activiteit
Alle leerlingen richten samen een tentoonstelling in over de Gaaspstraat voor, tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog.
Antwoorden op de hulpvragen:
bron 'Foto's'
Vraag: Beide groepen kinderen op het monument staan symbool voor bepaalde gevoelens. Welke zouden zijn dat?
- Antwoord: de kinderen links staan symbool voor blijdschap, de kinderen zijn lekker buiten aan het spelen; de kinderen rechts staan symbool voor verdriet, de kinderen staan teneergeslagen bij elkaar, je kunt zien dat ze veel verdriet hebben gehad.
Vraag: Foto 4 is van 1932. Waar kun je aan zien dat de foto van vóór de Tweede Wereldoorlog is?
- Antwoord: Dat kun je zien aan de kleding: de jongens dragen driekwart broeken met wijde pijpen. Die zie je sindsdien niet meer.
Vraag: De Foto's 5, 6 en 7 zijn uit 1942. Waar kun je aan zien dat deze foto's uit de Tweede Wereldoorlog zijn?
- Antwoord: Dat kun je zien aan de teksten: alleen joden mochten daar komen, afgeschermd van de niet-joden.
Kijk naar de bron 'Filmbeelden'.
Vraag: Wat werd er op de markt zoal verkocht?
-Antwoord: Het is niet altijd makkelijk te zien, maar je ziet bijvoorbeeld een weegschaal waar groente en fruit op worden afgewogen; het bordje 'Nova pato wijn' is onduidelijk, je kunt het per kwart kilo kopen voor 15 cent (misschien verwijst het naar snoep: wijngums?); wel duidelijk is de Nieuwe Hollandse haring.
-Vraag: Vergelijk de markt die je kent in je eigen stad of dorp met de joodse markt. Welke overeenkomsten en verschillen zie je?
-Mogelijke antwoorden: Overeenkomsten: het is een (drukke) markt met veel kramen waar van alles wordt verkocht. Verschillen: de marktkramen staan veel dichter bij elkaar dan normaal, de markt is niet voor iedereen toegankelijk (alleen voor joden).
Bron: 'De speeltuin'
Vraag: Wat kon je allemaal in de speeltuin doen?
- Antwoord: Spelen in de zandbak, in een klimrek, in het hobbelpaard, op de kleine en grote schommels, hangen in de ringen, op de glijbaan gaan, kortom alles wat je in elke speeltuin kunt vinden. Op woensdagmiddag werd er een bijeenkomst voor kinderen georganiseerd met lichtbeelden, film en spelletjes (klimpalen, touwtrekken). Er was ook een fortuintje waar je water kon drinken. Gevoetbald mocht er niet.
Vraag: Voor wie was de speeltuin toegankelijk?
-Antwoord: voor alle kinderen, joodse en niet-joodse kinderen, je moest wel lid zijn.
Vraag: Sommige kinderen mochten in de oorlog op een gegeven moment ineens niet meer de speeltuin in. Waarom was dat zo?
-Antwoord: De joodse en niet-joodse kinderen mochten niet meer samen in de speeltuin spelen. De kinderen snapten niet wat ze verkeerd hadden gedaan.
Vraag: Op gegeven moment werd de speeltuin zelfs gesloten. Waarom was dat?
-Antwoord: De speeltuin werd een joodse markt.
Kijk naar de bron 'De markt'.
Vraag: Hoe zag de joodse markt er uit?
-Antwoord: Een bestrate ruimte met stoeptegels, de marktkramen stonden daarop in rijen. Om de speeltuin en dus ook om de joodse markt liep een hek. Gezellig.
Vraag: Mevrouw Bollemeyer-Houtbolt (de tweede vrouw die aan het woord komt) zegt over de joodse markt: 'Het leek nog gezellig even.' Even later zegt ze ook: 'Je kon wel vrolijk doen, maar je was het niet echt.' Wat zou ze daarmee bedoelen?
-Antwoord: De joden werden ook op de markt apart gehouden van de niet-joden, sommige winkels waren voor joden verboden, iedereen ervoer dat als stigmatiserend en beklemmend.
Vraag: Voor wie was de markt bedoeld?
-Antwoord: Alleen voor joden.
Vraag: Mevrouw van der Veen-Bachra (de vierde vrouw die aan het woord komt) mocht van haar vader niet naar de markt. Waarom was dat zo?
-Antwoord: Als de Duitsers het hek dicht doen, kon iedereen op de markt makkelijk worden opgepakt.
Vraag: Tijdens de markt zijn joodse bezoekers en marktkooplui door de Duitsers opgepakt. Vertel in je eigen woorden hoe twee mensen hebben kunnen ontsnappen.
-Antwoord: De moeder van een van de geïnterviewden is ontsnapt door zich urenlang te verbergen onder het zeil van de kramen. De vader van een iemand anders van de geïnterviewden en een van de marktlieden is ontsnapt door over het hek te klimmen en alles achter te laten. Anderen namen hem niet serieus -hij waarschuwde hen, maar ze dachten dat hij een grapje maakte- en werden opgepakt.
Kerndoelen
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer.
- De leerlingen hebben gezien waarom er in de Gaaspstraat het Kindermonument staat.
- De leerlingen hebben gezien dat er in de Gaaspstraat eerst een speeltuin is geweest en daarna een joodse markt.
- De leerlingen hebben gezien waarom de Duitse bezetters juist van deze speeltuin een joodse markt hebben gemaakt.
- De leerlingen hebben gezien dat de Duitse bezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog op twee manieren een beleid van segregatie voerden ten aanzien van de joden en kunnen beide manieren beschrijven.
- De leerlingen hebben gezien dat de Duitse bezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog joden hebben opgepakt waaronder ook bezoekers van de joodse markt en mensen die als marktkooplui op deze markt werkten.
Hebben jullie de antwoorden op de vragen?
Staan er geen taal- of spelfouten in de teksten?
Hebben jullie goed samengewerkt en het werk goed verdeeld?
Hebben jullie kunnen aangeven waarom in de Tweede Wereldoorlog de speeltuin een joodse markt werd?
Zijn jullie er in geslaagd om een interessante tentoonstelling over de speeltuin en de joodse markt samen te stellen?
Ja? Echt? Dan heb je de opdracht prima uitgevoerd.