Vanuit heel Nederland werden in de Tweede Wereldoorlog joden overgebracht naar kamp Westerbork in Drenthe. Daar werden ze ondergebracht in barakken. Bijna 107.000 joden (van de 140.000 die er toen in Nederland woonden) werden vanuit Westerbork naar het Oosten weggevoerd (de anderen waren nog niet opgepakt of waren ondergedoken). De meeste treinen vanuit Westerbork reden naar Auschwitz. Andere transporten gingen naar Sobibor, Theresienstadt en Bergen-Belsen en enkele naar Buchenwald en Ravensbrück. In totaal keerden maar 5.000 mensen terug.
De meeste gevangenen werden na een korte tijd in Westerbork doorgestuurd. De joodse gevangenen leefden van dinsdag naar dinsdag: elke dinsdagochtend ging er een goederentrein vanuit Westerbork naar het oosten met aan boord meer dan duizend joden. Als je er niet bij hoorde, kon je weer een week hopen tot de volgende dinsdagochtend...
De ellende in Westerbork was onmenselijk groot, maar er werd ook veel gelachen en muziek gemaakt in het kamp.
De Westerborkgirls: "Mägdelein, du sollst stets artig sein!"
Letterlijk: "Meisje, je moet steeds lief zijn!", maar 'artig' verwijst ook naar 'art' (= kunst),
'artig' is dan zo iets als: kunst(zinn)ig of kunstvaardig.]
Jullie gaan onderzoeken hoe en waarom muziek zo'n belangrijke rol in Kamp Westerbork had.
Geef aan welke eigen rol verschillende groepen mensen op het gebied van muziek in het kamp hadden; noem (minstens) vier verschillende rollen.
Maak als afsluiting een affiche of een collage over rol van muziek in het kamp dat als titel heeft: 'Tussen hoop en wanhoop' of 'Valse hoop'.
Voor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd. Je doet de opdracht met zijn tweeën.
Begin met het goed lezen van de bronnen en luister goed naar de muziekfragmenten.
Bij elke bron stellen we als afsluiting een vraag of opdracht die je helpt om te begrijpen waarom muziek zo belangrijk was in het leven in het kamp.
Als je alles gelezen, gezien en beluisterd hebt, maak je een eigen affiche of collage.
De antwoorden op de hulpvragen, de omschrijvingen van de verschillende rollen en de affiche of collage (zoals bij de opdracht te lezen is) lever je bij je meester of juf in, zodat die kan nakijken wat jullie gedaan hebben.
Het bestaan in Kamp Westerbork was gebouwd op hoop. Hoop op een betere toekomst, op een goede afloop, op overleven. De illusie van een normaal dagelijks leven werd zorgvuldig in stand gehouden om onrust te voorkomen, er was dan ook volop ruimte voor ontspanning en vertier. Vooral de revue riep bij de kampbewoners tegengestelde reacties op.
Cabaret in de schouwburg (Barak 9)
Lees verder op: http://www.wo2-muziek.nl/nl/Overzicht%20kampen%20Nederland/Kamp%20Westerbork%2C%20culturele%20leven/Cultuur%20als%20afleidingsmanoeuvre
Luister ook goed naar de twee audiofragmenten op deze webpagina van oud-gevangene de heer Sterzenbach en van oud-gevangene de heer Caransa.
Ze zijn het niet met elkaar eens? waarover niet?
Op 25 november 1940 riep de kampleiding van Westerbork een symfonieorkest in het leven. Een groot deel van deze Gruppe Musik Lager Westerbork bestond uit leden van het Concertgebouworkest in Amsterdam, bijna de helft hiervan was in het kamp terecht gekomen.
Symfonieorkest Kamp Westerbork
Lees verder op: http://www.wo2-muziek.nl/nl/Overzicht%20kampen%20Nederland/Kamp%20Westerbork%2C%20culturele%20leven/Klassiek%20repertoire%20
Leg deze stelling toe: 'Muziek heeft Ida Simons-Rosenheimer en Lex van Weren in leven gehouden.'
Je ziet hier een een optreden van het kamporkest met cabaretuitvoering, muziek en dans (helaas zonder geluid).
Revue en cabaret moesten de gevangenen in Westerbork afleiden. Zo was het elke dinsdagavond 'bonte avond' in kamp Westerbork. Keer op keer was de avond uitverkocht. De dinsdagavond was bewust gekozen door kampcommandant Gemmeker, van maart 1943 tot in september 1944 vonden vrijwel elke dinsdagochtend de transporten naar de vernietigingskampen in het oosten plaats.
Lees verder op: http://www.wo2-muziek.nl/nl/Overzicht%20kampen%20Nederland/Kamp%20Westerbork%2C%20culturele%20leven/Revue%20om%20de%20zinnen%20te%20verzetten
Etty Hillesum (die in november 1943 in Auschwitz vergast werd) noemt in haar dagboek de Gruppe Bühne, de revuesterren van Kamp Westerbork, "de hofnarren van de commandant". Vertel in je eigen woorden waarom ze dat zegt.
Trompettist Pieter Dolk kwam in maart 1943 na zijn arrestatie in Kamp Vught terecht, samen met musici als Nico Richter, Marius Flothuis, Everard van Royen en Piet van den Hurk. Het gezamenlijk musiceren tijdens concerten voor medegevangenen leidde tot levenslange vriendschap.
Lees verder op: http://www.wo2-muziek.nl/nl/Ervaringen/Pieter%20Dolk%20%281916-2010%29%2C%20vriendschap%20voor%20het%20leven%20in%20Vught
Het kamporkest werd op gegeven moment opgeheven door de kampcommandant. Waarom gingen de musici toch door met muziek maken?
Pieter Dolk
Johnny & Jones, de two kids and a guitar (Johnny 'Max' Salomon Meyer Kannewasser, 1916, en Jones 'Nol' Arnold Siméon van Wesel, 1918) waren de idolen van de late jaren dertig. Ze maakten voor de oorlog furore met vrolijke op de Amerikaanse jazz gebaseerde liedjes. Ook in het kampcafé van Westerbork speelden ze vrijwel dagelijks opgewekte muziek, tekenend voor hun vertrouwen in de toekomst. Dat vertrouwen bleek een illusie.
Lees verder op: http://www.wo2-muziek.nl/nl/Musici%20en%20artiesten/Johnny%20%26%20Jones%20%281916-1945%2C%201918-1945%29%2C%20zorgeloze%20liedjes%20in%20Kamp%20Westerbork.
Max en Nol (Johnny & Jones) kregen van de Duitsers toestemming om het kamp te verlaten en naar Amsterdam te gaan om de in het kamp geschreven Westerbork-serenade professioneel te gaan opnemen.
Waarom gingen ze er niet vandoor en gingen ze vrijwillig weer terug naar het kamp? Wat zou je zelf doen als je in die situatie zou zijn?
De Tweede Wereldoorlog in muziek is een project van MusicForce in samenwerking met het Nederlands Muziek Instituut (NMI).
Het project is mogelijk gemaakt door het programma Erfgoed van de Oorlog van het ministerie van VWS. CMO heeft op basis van deze bronnen de les 'Muziek in Westerbork' samengesteld.
Tussen 1942 en 1945 was Kamp Westerbork een doorgangskamp. Vooral joden uit Nederland werden toen naar dat kamp gebracht en na korte tijd op de trein gezet naar Auschwitz of (meestal) een ander vernietigingskamp. Elke dinsdagochtend vertrok er een trein met ruim duizend kampbewoners uit het kamp naar een ander concentratiekamp. Wie achterbleef, leefde een week lang tussen hoop en vrees tot er kambewoners werden uitgekozen om op de volgende trien te worden gezet.
Toch wilde de kampleiding dat het dagelijks leven voor de kampbewoners zo normaal mogelijk was of althans zo veel mogelijk de schijn hiervan ophouden. Daarom organiseerde men concerten en andere voorstellingen door en voor kampbewoners. Leerlingen zien in deze les hoe dat in zijn werk ging en dat enkele artiesten het kamp overleefden omdat ze optredens gaven en daarom niet gemist konden worden.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 1 uur uit. De leerlingen maken de opdracht in de les in tweetallen.
Antwoorden op de hulpvragen:
Bron: Cultuur leidt af
Ze zijn het niet met elkaar eens? waarover niet?
- Oud-gevangene de heer Sterzenbach licht toe waarom hij niet naar de voorstellingen ging: in dezelfde zaal was de administratie overdag waar de medewerkers de gevangenen uitkozen voor de transporten en 's avonds de uitvoeringen waren. Hij kon dat niet over zich krijgen om daar naar toe te gaan. Hij moest steeds blijven denken aan de de gevangenen die gedeporteerd waren.
- Oud-gevangene de heer Caransa was een grote fan van Johnny & Jones en ook aan de revue-uitvoeringen (van hoge kwaliteit) heeft hij goede herinneringen.
Bron: Klassieke muziek
Leg deze stelling toe: 'Muziek heeft Ida Simons-Rosenheimer en Lex van Weren in leven gehouden.'
- Ida Simons-Rosenheimer en Lex van Weren zijn als musici lange tijd van transport gevrijwaard geweest. Ze hebben beiden de oorlog overleefd.
Bron: De revue
Etty Hillesum (die in november 1943 in Auschwitz vergast werd) noemt in haar dagboek de Gruppe Bühne, de revuesterren van Kamp Westerbork, "de hofnarren van de commandant". Vertel in je eigen woorden waarom ze dat zegt.
- Hillesum doorzag waarom de Duitsers muziek in het kamp toestond: om ze de illussie te geven dat het normale leven doorgaat.
Bron: Pieter Dolk
Het kamporkest werd op gegeven moment opgeheven door de kampcommandant. Waarom gingen de musici toch door met muziek maken?
- Na de opheving werd er nog steeds veel muziek gemaakt. Voor de gevangenen betekenden die kamermuziekavonden in het kamp vooral: uitrusten na een dag hard werken, maar ook de mogelijkheid om de ellende even te vergeten.
Bron: Johnny & Jones
Max en Nol (Johnny & Jones) kregen van de Duitsers toestemming om het kamp te verlaten en naar Amsterdam te gaan om de in het kamp geschreven Westerbork-serenade professioneel te gaan opnemen. Waarom gingen ze er niet vandoor en gingen ze vrijwillig weer terug naar het kamp? Wat zou je zelf doen als je in die situatie zou zijn?
- Ze weigerden, ervan overtuigd dat hen in kamp Westerbork weinig kon gebeuren. Ongetwijfeld speelde ook mee dat hun vrouwen waren achtergebleven in het kamp. Niet terugkeren betekende straftransport van familieleden.
De verschillende groepen mensen die je kunt aanwijzen met hun redenen zijn:
- Voor de Duitse kampbewakers waren de revue- en muziekuitvoeringen een goede manier om de gevangenen de illusie te geven dat het normale leven zoveel mogelijk door zou gaan. Muziek een manier om de mensen rustig te houden: "Ik zou u nooit vragen te spelen op een avond voor een transport. Maar de avond erna, dan is het juist heel goed, het leidt af, het brengt de mensen op andere gedachten", zei Gemmeker tegen Ehrlich. En: "Geen betere opkikker dan een grap of een lied van de Gruppe Bühne".
- Voor de Duitse kampbewakers, en vooral de kampcommandant, was muziek ook amusement voor de Duitsers zelf. In het kamp was voor henzelf ook niet zo veel vertier.
- Voor de ene groep joodse gevangenen was de muziek in het kamp een mogelijkheid om even te ontsnappen aan de ellende waar je de hele dag mee geconfronteerd werd; bovendien was er de mogelijkheid om je helden van vroeger van dichtbij mee te maken. Veel Joodse artiesten waren vlak voor de oorlog al grote en bekende artiesten of stonden op het punt dat te worden. Zoals op de website te lezen is met "wellicht het beste cabaret van heel Nederland."
- De andere groep joodse gevangenen weigerde naar de revue- en muziekuitvoeringen te gaan uit walging en schaamte. Hillesum noemde de artiesten 'hofnarren van de Duitsers'. Voor hen was muziek zeker geen amusement.
- Joodse gevangen artiesten en musici kregen vaak een tijdelijke vrijstelling van transport. Ze speelden letterlijk voor hun leven. Terwijl niet-musicerende joden vaak binnen enkele uren, dagen of weken op transport werden gezet, konden musicerende joden lange(re) tijd gevrijwaard werden van transport. Ida Simons-Rosenheimer heeft een heel jaar (september 1943-september 1944) in het kamp gezeten voordat ze op transport werd gezet, toen alle uitvoeringen werden afgeschaft.
- De joodse gevangen musici Johnny & Jones zetten hun carrière in het kamp (deels) voort; ze schreven in het kamp enkele nummers ('Wij slopen met muziek' en de 'Westerbork-serenade') en konden die zelfs opnemen. Ze hadden een rotsvast geloof in een goede afloop (misschien met het idee op hun grote bekendheid?).
Kerndoelen
38 De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met verschillen in opvattingen van mensen.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer.”
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom de bewoners van Kamp Westerbork meestal korte tijd in het kamp waren;
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom ze in het kamp altijd tussen hoop en vrees leefden zolang ze niet werden weggevoerd en wat er met hen gebeurde zodra ze werden weggevoerd.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom artiesten onder de kampbewoners concerten en andere voorstellingen gaven voor de andere kampbewoners.
- De leerlingen hebben gezien waarom de kampleiding erop stond dat die artiesten de kampbewoners op die manier vermaakten.
- De leerlingen hebben gezien waarom sommige kampbewoners er wel en andere kampbewoners er juist niet van gediend waren dat artiesten voor hen optraden.
De leerlingen hebben de opdracht in de les goed gemaakt als:
- Ze de antwoorden op de hulpvragen bij de bronnen hebben gevonden;
- Hun affiche of collage door teksten en opmaak in het oog springt en de aandacht van de kijker vasthoudt, en
- De antwoorden op de vragen en het affiche of de collage niet teveel taal- en spelfouten bevatten en tekst en afbeeldingen op de collage elkaar goed aanvullen.