Bij het woord ‘tribunaal’ denk je misschien aan een speciale rechtbank die mensen berecht die vreselijke misdrijven hebben gepleegd tijdens een oorlog.
Dergelijke tribunalen zijn er inderdaad geweest. Dat waren bijvoorbeeld het Neurenberg-Tribunaal, waar kopstukken van het bewind van Hitler in de Duitse stad Neurenberg terechtstonden en het Joegoslavië-Tribunaal in Den Haag.
Het Neurenberg-Tribunaal
Ook in Zuid-Afrika heeft een tribunaal plaatsgehad om mensen te berechten die vanwege de apartheid grote misdrijven hadden gepleegd.
Maar mede omdat apartheid iets anders is geweest dan een oorlog, verliep dit tribunaal niet helemaal als andere tribunalen. Verre van dat zelfs. Jullie gaan in deze les onderzoeken:
- Hoe men hierbij te werk is gegaan?
- Waarom men voor die aanpak had gekozen?
- En wat apartheid eigenlijk was?
Daarna maken jullie een podcastserie of een aantal radiointerviews over dat bijzondere tribunaal, waarin jullie antwoord geven op deze vragen.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.
Kijk eerst naar de twee films in Bron: Twee video's.
Daar krijg je 10 minuten voor.
Daarna verdelen we de klas in vijf groepen.
Elk van de vijf groepen krijgt een van de hier onderstaande onderwerpen toegewezen:
- Leven met apartheid
- Ubuntu
- Desmond Tutu
- Nelson Mandela
- De Waarheids- en Verzoeningscommissie
Daarna maak je samen met je groepje een podcast of je bereid een interview voor over het onderwerp van jullie groep.
Bij elk van de onderwerpen is een bron te vinden in de les. Voor deze activiteit krijg je 40 minuten de tijd.
In het tweede lesuur vraagt je leerkracht iedere groep om hun podcast voor de klas af te spelen of een radiointerview te beluiseren.
Daarna bespreken jullie met de leerkracht de inhoud van de podcasts of interviews (met de docent als interviewer).
Kijk naar twee video's.
De eerste gaat over de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika:
De tweede gaat over apartheid:
Voor Nelson Mandela (1918-2013), leider van het ANC en Desmond Tutu (1931-2021), aartsbisschop en strijder tegen de Apartheid was Ubuntu een belangrijke leidraad in hun leven. Wat Ubuntu is, zie je in de YouTube-video:
Aartsbisschop Desmond Tutu gaf een definitie in een boek uit 1999: "Een persoon met Ubuntu is open en beschikbaar voor anderen, bevestigt anderen, voelt zich niet bedreigd dat anderen bekwaam en goed zijn, is gebaseerd op een juiste zelfverzekerdheid die voortkomt uit de wetenschap dat hij of zij in een groter geheel thuishoort en wordt verminderd wanneer anderen vernederd of verminderd worden, wanneer anderen gemarteld of onderdrukt worden."
Tutu legde Ubuntu verder uit in 2008: "Een van de gezegden in ons land is Ubuntu - de essentie van mens-zijn. Ubuntu gaat vooral over het feit dat je als mens niet geïsoleerd kunt bestaan. Het gaat over onze onderlinge verbondenheid. Je kunt niet alleen mens zijn en als je deze kwaliteit - Ubuntu - bezit, sta je bekend om je vrijgevigheid. We zien onszelf veel te vaak als individuen, afgescheiden van elkaar, terwijl je verbonden bent en wat je doet de hele wereld beïnvloedt. Als je het goed doet, verspreidt het zich; het is voor de hele mensheid."
Nelson Mandela legde Ubuntu als volgt uit: "Een reiziger die door een land reist, stopt bij een dorp en hoeft niet om eten of water te vragen. Zodra hij stopt, geven de mensen hem te eten en verzorgen ze hem. Dat is één aspect van Ubuntu, maar het zal verschillende aspecten hebben. Ubuntu betekent niet dat mensen zichzelf niet mogen aanspreken. De vraag is dus: Ga je dat doen om de gemeenschap om je heen in staat te stellen zich te verbeteren?"
Bij de herdenking van Nelson Mandela sprak de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama over Ubuntu: "Er is een woord in Zuid-Afrika - Ubuntu - een woord dat Mandela's grootste gave weergeeft: zijn erkenning dat we allemaal met elkaar verbonden zijn op manieren die onzichtbaar zijn voor het oog; dat er een eenheid is in de mensheid; dat we onszelf bereiken door onszelf te delen met anderen en te zorgen voor de mensen om ons heen.
We kunnen nooit weten hoeveel van dit gevoel in hem was aangeboren, of hoeveel gevormd werd in een donkere en eenzame cel. Maar we herinneren ons de gebaren, groot en klein - zijn cipiers voorstellen als eregasten bij zijn inauguratie; een veld nemen in een Springbok-uniform; het hartzeer van zijn familie omzetten in een oproep om hiv/aids aan te pakken - die de diepte van zijn empathie en zijn begrip onthulden. Hij belichaamde niet alleen Ubuntu, hij leerde miljoenen om die waarheid in zichzelf te vinden."
Apartheid op het strand
Je hebt al eerder een video over apartheid gezien. Om een betere indruk te krijgen van hoe het was om dagelijks met apartheid te maken te hebben, lees je onderstaande tekst:
Hoewel de regering de macht had om vrijwel alle kritiek op haar beleid de kop in te drukken, was er binnen Zuid-Afrika altijd wel enig verzet tegen de apartheid. Enkele niet-blanke groepen hielden demonstraties en organiseerden stakingen, en er waren veel gevallen van gewelddadig protest en sabotage. Een van de eerste - en meest gewelddadige - demonstraties tegen apartheid vond plaats in Sharpeville op 21 maart 1960; de politie reageerde op de acties van de demonstranten door het vuur te openen, waarbij ongeveer 69 zwarte Afrikanen omkwamen en nog veel meer gewond raakten. Een poging om Afrikaanstalige eisen op te leggen aan zwarte Afrikaanse studenten leidde tot de Soweto-opstand in 1976; duizenden mensen raakten gewond en honderden stierven, waaronder Hector Pieterson, wiens dood, vastgelegd op een iconische foto, internationale verontwaardiging uitlokte. Sommige blanke politici riepen op tot versoepeling van de kleine beperkingen van de "kleine apartheid" of tot de invoering van rassengelijkheid.
De apartheid kreeg ook internationale afkeuring. De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties veroordeelde de apartheid in 1973; vier jaar later stemde de VN-Veiligheidsraad unaniem voor een verplicht embargo op de export van wapens naar Zuid-Afrika. In 1985 legden zowel het Verenigd Koninkrijk als de Verenigde Staten economische sancties op aan Zuid-Afrika.
In 1993 werd een nieuwe grondwet aangenomen die zwarten en andere rassengroepen het recht gaf op zelfbeschikking en die in 1994 van kracht werd. De eerste nationale verkiezingen voor alle rassen leverden een coalitieregering op met een zwarte meerderheid onder leiding van anti-apartheidsactivist Nelson Mandela, de eerste zwarte president van het land. Deze ontwikkelingen markeerden het einde van de apartheid.
Wie was Desmond Tutu? Kijk naar dit journaalfragment van de NOS dat werd uitgezonden kort na zijn overlijden in 2021 ‘Mensenrechtenheld Desmond Tutu overleden’:
Desmond Mpilo Tutu (Klerksdorp, 7 oktober 1931 – Kaapstad, 26 december 2021) was een Zuid-Afrikaans geestelijke en mensenrechtenactivist. Hij was de eerste zwarte aartsbisschop van de Anglicaanse Kerk in Kaapstad.
In 1978 werd Tutu secretaris-generaal van de South African Council of Churches (SACC) en kreeg hij bekendheid als woordvoerder van Zwarte Zuid-Afrikanen, wier burgerrechten door de blanke apartheidsregering onderdrukt werden. Hij legde de nadruk op geweldloos protest en buitenlandse druk via een economische boycot. In 1983 werd hij door Paus Johannes Paulus II in audiëntie ontvangen in het Pauselijk Paleis. In 1984 won hij de Nobelprijs voor de Vrede. Twee jaar later werd hij de eerste zwarte aartsbisschop van Kaapstad. In 1985 redde hij het leven van een man die op het punt stond gelyncht te worden door een menigte.
Na de vrijlating van Nelson Mandela in 1990 en de daaropvolgende democratisering van Zuid-Afrika poneerde Tutu het concept van de regenboognatie, waarin de vele volken van Zuid-Afrika in vrede zouden samenleven. In 1994 werd Mandela tot president verkozen en een jaar later benoemde hij Tutu tot hoofd van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, waarin de mensenrechtenschendingen in apartheidstijd naar voren werden gebracht.
De gevangenis op Robbeneiland waar Nelson Mandela een lange gevangenisstraf heeft uitgezeten vanwege zijn strijd tegen apartheid
Kijk naar de YouTube-video ‘wie was Nelson Mandela?’:
Vanaf 1944 was Mandela betrokken bij de strijd van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Als leider van de militaire tak van het ANC werd hij in 1963 opgepakt en kreeg hij een levenslange gevangenisstraf opgelegd. In 1990 kwam hij vrij en werd het ANC gelegaliseerd. Samen met president F.W. de Klerk kreeg Mandela in 1993 de Nobelprijs voor de Vrede voor "hun inspanningen voor het vreedzaam einde van het apartheidsregime en het leggen van de funderingen voor een nieuw democratisch Zuid-Afrika".
Bij de eerste vrije, niet-raciale verkiezingen in 1994 werd de op dat moment 75-jarige Mandela gekozen tot president van de Republiek Zuid-Afrika. In 1999 trad hij af. In Zuid-Afrika wordt hij beschouwd als de "vader des vaderlands".
Over deze commissie hebben jullie al het een en ander geleerd in een video waar deze les mee begonnen is.
Na jaren van onderhandeling tussen het African National Congress (ANC) en de Nasionale Party (NP) kwam de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie (Truth and Reconciliation Commission of South Africa of kortweg: TRC) tot stand in mei 1995. De TRC was een compromis waarin de meeste politieke partijen zich konden vinden. Men had de keuze uit vervolging van alle apartheidsdaders óf amnestie voor alle apartheidsmisdaden. Dat kwam neer op alles of niets. Vervolging van alle daders was onbegonnen werk, maar amnestie voor iedereen vond men ook onwenselijk. De kerngedachte van de TRC kan samengevat worden als amnestie in ruil voor waarheid. Persoonlijke amnestie werd alleen toegekend als de persoon in kwestie de volledige waarheid zou onthullen over zijn of haar misdaden begaan onder de apartheid én indien de misdaad in kwestie politiek gemotiveerd was.
Mandela en Tutu bij de TRC
De doelstellingen van de TRC waren:
- Een zo volledig mogelijk beeld schetsen van grove mensenrechtenschendingen begaan onder apartheid.
- Persoonlijke amnestie verlenen aan misdadigers, zowel uit de kringen van het apartheidsregime als aan de kant van de vrijheidsstrijders.
- De waardigheid van de slachtoffers herstellen. Dit laatste gebeurde door de slachtoffers de kans te geven hun ervaringen te vertellen en door vergoedingen voor te stellen ter compensatie van de gebeurtenissen uit het verleden en heden.
Tijdens het apartheidsbewind in Zuid-Afrika pleegden medewerkers van dit bewind misdrijven tegen burgers, waaronder mensen die in verzet kwamen tegen het bewind.
Na de afschaffing van de apartheid riepen velen om vergelding: de daders van die misdrijven dienden streng te worden gestraft. Daartoe zou een tribunaal worden gehouden, zoals dat na diverse oorlogen is gebeurd, bijvoorbeeld na de Tweede Wereldoorlog. Kregen die hun zin, of koos men voor een andere aanpak om met dit hoofdstuk uit de Zuid-Afrikaanse geschiedenis in het reine te komen? En waarom dan?
Dat ontdekken leerlingen in deze les.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u twee lesuren uit.
U laat de leerlingen in het eerste lesuur eerst de twee video's zien. Trek daar 10 minuten voor uit.
Daarna maakt u vijf groepen die elk een aflevering maken van een podcastserie of een serie interviews over de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika. Hiervoor ruimt u 40 minuten in.
Iedere groep maakt een podcast over één van de volgende onderwerpen:
- Leven met Apartheid;
- Ubuntu;
- Nelson Mandela;
- Desmond Tutu;
- De Waarheids- en Verzoeningscommissie.
Bij elk van de onderwerpen is een bron te vinden in de les.
Geef ook de instructie mee dat de podcast of het interview maar een paar minuten mag duren, omdat ook de aandacht van de geïnteresseerde luisteraar na verloop van tijd verslapt.
In het tweede lesuur vraagt u iedere groep om hun podcast voor de klas af te spelen of een interview te houden.
Daarna bespreekt u met de leerlingen de inhoud van de podcasts of intgerviews (met u als interviewer).
Uitwerking
Apartheid is een systeem van rassenscheiding dat vanaf het begin van de 20e eeuw geleidelijk aan in Zuid-Afrika werd ingevoerd. Aan het begin van de film Gandhi van David Attenborough uit 1983 zie je hoe Mahatma Gandhi, die toen in Zuid-Afrika woonde, hardhandig uit een trein wordt gezet, omdat hij in een coupé zat die gereserveerd was voor witte mensen. Vanaf 1948 kreeg het systeem, ook wel aangeduid als ‘gescheiden ontwikkeling’, zijn definitief vorm.
Een onderdeel van het systeem was dat de zwarte inwoners van het land in gebieden moesten wonen die thuislanden werden genoemd. Alleen als ze werk hadden buiten die gebieden, mochten ze in gebied wonen dat vooral voor witten was bestemd. Daarvoor werden townships gebouwd, vlakbij steden als Johannesburg. Wie buiten een thuisland woonde, moest altijd met speciale passen aantonen dat hij of zij daar ook toestemming voor had.
Een ander kenmerk van het systeem was dat witte en zwarte mensen letterlijk van elkaar gescheiden leefden. In de film ‘Clipphanger – Wat is Apartheid?’ is te zien wat dat betekent voor het dagelijks leven van beide bevolkingsgroepen.
Het meest in het oog springende kenmerk van het systeem was dat er sprake was van achterstelling van de zwarte bevolking ten opzichte van de witte bevolking. Het onderwijs was voor zwarten slechter, wat ook gold voor de gezondheidszorg en de openbare voorzieningen in de townships.
Ook hadden zwarte mensen minder kans op goede banen dan witte mensen. Bovendien lagen de thuislanden in gebieden waar bodem en klimaat weinig geschikt waren voor intensieve landbouw en tenslotte namen die gebieden samen maar een klein deel van het totale grondgebied van Zuid-Afrika in beslag. Er was verzet tegen de rassenscheiding. Dat kwam vooral van het African National Congres ANC. Ook vanuit het buitenland kwam er verzet, van mensenrechtenactivisten, artiesten en politici.
In de loop van de jaren ’80 bouwde de Zuid-Afrikaanse regering het systeem van rassenscheiding in beperkte mate af. In 1990 werd de apartheid helemaal afgeschaft.
Vooral tussen 1948 en 1990 werden veel zwarte mensen slachtoffer van gerechtelijke vervolging of politiegeweld, omdat ze regels overtraden die bij het apartheidssysteem horen of omdat ze verzet pleegden tegen het systeem. Veel leiders van het ANC waaronder Nelson Mandela kregen lange gevangenisstraffen of ze vluchtten het land uit om aan strafvervolging te ontkomen. Dat geweld en die vervolgingen namen zulke ernstige vormen aan dat na de afschaffing van de apartheid door velen geroepen werd om diegenen die hiervan verdacht werden voor een tribunaal te brengen. Dat tribunaal zou dan strenge straffen moeten uitdelen aan mensen die zich schuldig hadden gemaakt aan ernstige misdrijven binnen het apartheidssysteem.
Tijdens overleg tussen het ANC en de Nasionale Party, de partij die de macht had in het land, werd besloten tot de oprichting van iets dat op een tribunaal lijkt, maar dan met andere oogmerken dan het opleggen van straffen aan de daders. De nadruk kwam te liggen op vergeving en verzoening en niet op vergelding. Dat valt al af te lezen uit de naam ‘Waarheids- en Verzoeningscommissie’, die aan dat tribunaal gegeven werd.
Naast ruime aandacht voor daders was er ook grote aandacht voor slachtoffers van misdrijven, begaan door het apartheidsregime. Slachtoffers konden bij de commissie een claim indienen om schadeloos gesteld te worden en eerherstel te krijgen. Daders konden rekenschap afleggen voor hun misdrijven en amnestie krijgen als ze de hele waarheid vertelden en niets dan de waarheid.
De commissie werd geleid door aartsbisschop Desmond Tutu, een voormalige mensenrechtenactivist, die altijd geweldloos te werk ging. Deze Anglicaanse geestelijke wilde ook dat de commissie niet als een tribunaal aan strafvervolging ging doen. Hij vond verzoening onontbeerlijk bij het verwerken van het gewelddadige verleden van het land. Deze opvatting komt voort uit Ubuntu, een wijsgerige stroming die grote invloed heeft op het geestelijk en cultureel leven in Zuid-Afrika en enkele van haar buurlanden.
De commissie was werkzaam van 1994 tot 2001. De zittingen van de commissie vonden plaats tussen eind 1995 en 1997. De commissie had een afdeling mensenrechtenschendingen, een afdeling amnestie en een afdeling schadeloosstelling en eerherstel.
De commissie kreeg ook kritiek omdat ook leden van oppositiegroepen als het ANC zich moesten verantwoorden voor hun (gewelds)misdrijven en omdat enkele kopstukken van het apartheidsregime niet werden gehoord door de commissie.
Het tribunaal, voor zover het een tribunaal was, kreeg navolging in onder andere Chili, waar afgerekend werd met de misdrijven begaan namens het bewind van Augusto Pinochet, die aan de macht was van 1973 tot 1990.
Naar: https://nl.wikipedia.org/wiki/Zuid-Afrikaanse_Waarheids-_en_Verzoeningscommissie
Kerndoelen
39. De leerling leert een eenvoudig onderzoek uit te voeren naar een actueel maatschappelijk verschijnsel en de uitkomsten daarvan te presenteren.
40. De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken.
- De leerlingen kennen de begrippen ‘apartheid’ en ‘Ubuntu’.
- De leerlingen weten wat de Waarheids- en Verzoeningscommisie in Zuid-Afrika was.
- De leerlingen hebben gezien waarom je deze commissie niet zonder meer een tribunaal kunt noemen.
- De leerlingen kunnen de drie taken benoemen die de commissie moest uitvoeren.
- De leerlingen hebben gezien wie Desmond Tutu is en welke rol hij speelde bij het opzetten en laten functioneren van de commissie.
De leerlingen hebben de opdracht in de les goed gemaakt als hun eindproduct
- laat zien dat de leerdoelen behaald zijn;
- de podcasts of interviews niet langer dan een minuut of vijf zijn, en
- de podcasts of intgerviews helder en overzichtelijk opgebouwd zijn.