Malaria is, voor zover bekend, altijd een wijdverbreide plaag geweest. Sinds bekend is hoe mensen malaria krijgen, heeft men geprobeerd de ziekte en zijn verwekker, een parasiet die plasmodium heet, te beteugelen en zo mogelijk uit te roeien. Mensen die malaria krijgen, zijn vaak ten dele of helemaal niet in staat om te werken en geld te verdienen. Daardoor werkt de ziekte armoede in de hand en leidt wijdverspreide malaria tot een slechter draaiende economie in de gebieden waar deze ziekte heerst.
Plasmodium, de parasiet die bij mensen malaria verwekt, wordt van mens op mens overgedragen door
steekmuggen van het geslacht Anopheles die leven in subtropische en tropische gebieden.
Zo voerde de Wereldgezondheidsorganisatie WHO van de Verenigde Naties tussen 1955 en 1969 wereldwijd campagne om malaria uit te roeien. Aanvankelijk leek de WHO hierin te slagen, later liep de campagne op een mislukking uit. Sindsdien lijden net als vóór 1955 wereldwijd vele miljoenen mensen aan malaria en gaan er jaarlijks honderdduizenden aan dood.
Hoe is dat te verklaren?
Dat zoeken jullie in deze les uit aan de hand van de volgende vragen:
- Hoe verloopt de ziekte malaria?
- Hoe krijgen mensen malaria?
- Waarom dacht men in 1955 bij de WHO dat de ziekte kon worden uitgeroeid?
- Waarom is dat uiteindelijk niet gelukt?
- Waarom werd het in 2020 voor de WHO moeilijker om malaria te bestrijden?
Vervolgens maak je een routekaart of roadmap om de ziekte uit te roeien in een gebied of land. Die roadmap kan namelijk worden toegepast op wereldschaal.
Voor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd.
Werk in vier groepen. Ga eerst samen stap voor stap na hoe de parasiet die malaria veroorzaakt, van mens tot mens wordt overgedragen, of anders gezegd: hoe de besmettingsketen voor de parasiet eruit ziet. Doe dat aan de hand van alle bronnen, behalve die over het werk van de VN. Trek hiervoor 30 minuten uit.
Daarna kiest elke groep een van de volgende onderwerpen rondom malaria:
- de thuissituatie;
- de plekken waar steekmuggen van het geslacht Anopheles leven;
- voorlichting over de ziekte malaria, hoe het te herkennen en te behandelen;
- de rol van de Verenigde Naties in de bestrijding van malaria. Lees hiervoor ‘Wat doen de VN?’.
Voor het schrijven krijg je maximaal 30 minuten.
Je leerkracht voegt de hoofdstukken samen.
Kijk naar de SchoolTV-video ‘Hoe word je besmet met malaria?'
De naam ‘malaria’ is afgeleid van ‘mala aria’, Latijn voor ‘slechte lucht’. Door die lucht zouden mensen malaria oplopen. Waar die lucht, naar men dacht, vooral te vinden is, laat de Franse naam ‘paludisme’ voor malaria zien. Die laat zich vertalen als ‘moerasziekte’. In het Nederlands wordt malaria ook wel moeraskoorts genoemd.
Deze gedachtegang is gedeeltelijk correct. Moerassen en hun omgeving zijn inderdaad plekken waar mensen malaria kunnen krijgen. Dat geldt ook voor andere plekken met stilstaand water. Vooral in gebieden waar de temperatuur nooit onder de 16 graden Celcius zakt, maar ook in streken met een koeler klimaat, leven steekmuggen van het geslacht Anopheles. Deze muggen leggen hun eitjes in stilstaand water. Vervolgens komen de eitjes uit en de larven die op die manier geboren worden, leven in het water tot ze hun gedaante van mug aannemen en uitvliegen.
Deze muggen dragen een parasiet bij zich die malaria verwekt. De parasiet is microscopisch klein en heet plasmodium. Hoe die muggen de parasiet van mens tot mens overdragen, en wat voor schade de parasiet in je lichaam aanricht, is te zien in de SchoolTV-video.
Malaria gaat gepaard met aanvallen van hoge koorts en koude rillingen. Bij sommige mensen die malaria krijgen, worden de hersenen aangetast. Die mensen lopen een grote kans om aan deze ziekte te sterven. Lijders aan malaria, die alleen hoge koorts krijgen, lopen veel minder kans om te sterven. Wel worden ze door de steeds terugkerende koortsaanvallen zwakker. Daardoor kunnen deze mensen minder hard, of zelfs helemaal niet meer werken. Dat heeft weer tot gevolg dat ze de kost nauwelijks of helemaal niet meer kunnen verdienen. Zo werkt malaria armoede in de hand. Ook loopt de economie schade op, als in een land of gebied veel arbeidskrachten door malaria minder of niet kunnen werken.
Vroeger kwam malaria voor in tropische, subtropische en gematigde gebieden op aarde. Ook in Nederland kwam malaria voor. In de eerste helft van de 20e eeuw werd deze ziekte in de gematigde streken uitgeroeid, vooral door het dempen van moerassen en andere plekken met stilstaand water.
Zie ook het dossier over malaria van het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu RIVM op https://www.rivm.nl/malaria.
Van malaria kun je helemaal afkomen, vooral als je snel naar een dokter gaat als je klachten gekregen hebt die bij deze ziekte horen.
Er bestaan geneesmiddelen die voorkomen dat je malaria krijgt. Die doden de plasmodium in je lever en bloed, zodra die je lichaam binnen is gedrongen. Daardoor word je niet ziek, als je door een steekmug bent gebeten die plasmodium bij zich draagt. Maar als je op reis gaat naar gebieden waar malaria voorkomt, is het niet zeker of die middelen daar ook ter beschikking staan.
En als je dan toch malaria hebt gekregen, zijn er andere geneesmiddelen voorhanden om er vanaf te komen zoals tetracycline en chloroquine. Mensen die malaria hebben, doen met deze middelen een korte kuur met hoge doses om er vanaf te komen.
Tegen malaria bestaat nog geen vaccin, al zijn al veel pogingen gedaan om een vaccin te ontwikkelen. Mensen die in gebieden wonen waar malaria voorkomt, kunnen dus niet tegen malaria worden ingeënt. Ook mensen die gebieden bezoeken waar malaria voorkomt of zich in een van die gebieden vestigen, kunnen zich niet tegen deze ziekte laten inenten.
Wel kun je voorkomen dat je door steekmuggen die de malariaparasiet overbrengen gestoken wordt. Deze muggen vliegen uit vanaf het begin van de avond en blijven actief tot het weer dag wordt. Daarom slapen mensen onder klamboes, fijnmazige netten waar de steekmuggen niet doorheen kunnen komen. Als extra beveiliging worden geïmpregneerde klamboes gebruikt, netten waar een bestrijdingsmiddel aan zit dat steekmuggen doodt.
Mensen kunnen zich ook insmeren met een middel dat DEET heet. Muggen, die op zoek zijn naar menselijk bloed, gaan op de geur af die van de menselijke huid afkomt. DEET geeft een geur af die muggen onaangenaam vinden en die sterker is dan de geur van de menselijke huid. Daardoor mijden muggen mensen die zich met DEET hebben ingesmeerd.
Steekmuggen die plasmodium bij zich dragen, sterven overal uit waar mensen hun broedplaatsen opruimen. Ook worden broedplaatsen besproeid met bestrijdingsmiddelen die de steekmuggen doden.
Steekmuggen die plasmodium bij zich dagen, leggen hun eitjes ook in tanks en tonnen waar mensen drinkwater in bewaren. Daarom is het zaak om die reservoirs goed af te dekken.
De informatie in onderstaande brontekst is ontleend aan een artikel over malaria in de uitgave van het tijdschrift National Geographic van juli 2007.
Kinine, DDT, chloroquine
Van de eerste geneesmiddelen tegen malaria was kinine de bekendste (rechts te zien). Maar kinine was duur en werkte maar kort. En het had vervelende bijwerkingen. Je kon er ziek of doof van worden. Daarom vond men het beter en ook minder onaangenaam om te voorkomen dat je malaria krijgt door onder een klamboe te slapen, al of niet met een bestrijdingsmiddel erop dat insecten doodt die op de klamboe landen.
In de jaren ’40 van de vorige eeuw ontdekte men dat ook chloroquine helpt tegen malaria. Het is goedkoper dan kinine, werkt langer en je wordt er niet ziek van.
In 1939 ontdekte de Zwitserse scheikundige Paul Hermann Müller (1899-1965) dat DDT een krachtig bestrijdingsmiddel is tegen insecten. Dus ook tegen muggen die ziektekiemen overbrengen op mensen zoals de malariaparasiet die plasmodium bij zich draagt. Het hielp beter dan alle bestrijdingsmiddelen die toen bekend waren. Met uiterst kleine hoeveelheden van dat spul kun je alle steekmuggen met plasmodium doden, hetzij in huis of op hun broedplaatsen. Bovendien blijft het spul maandenlang werkzaam, langer dan andere bestrijdingsmiddelen.
Eerst een succes, daarna een mislukking
Aangemoedigd door deze twee vondsten begon de WHO in 1955 een campagne om malaria uit te roeien in tropische en subtropische gebieden. In gematigde streken was de ziekte al uitgeroeid. Binnen enkele jaren moest deze ziekte helemaal de wereld uit zijn. Talloze mensen gingen aan het werk om huizen met DDT te besproeien om de mug te bestrijden die de malariaparasiet bij zich draagt. Ook zorgde de WHO ervoor dat er voor zoveel mogelijk malariapatiënten chloroquine beschikbaar kwam. De campagne zou 10 jaar duren.
Aanvankelijk was de campagne succesvol. In India en Sri Lanka bijvoorbeeld, werd de ziekte vrijwel uitgeroeid. Maar in zuidelijk Afrika bijvoorbeeld lukte dat niet. Bovendien ondervond de campagne enkele tegenslagen:
- DDT raakte in opspraak toen boeren begonnen hun akkers met grote hoeveelheden DDT te besproeien om hun oogst te beschermen tegen ongedierte. De DDT vervuilde de bodem en het grondwater en het kwam in de voedselketen terecht. Dieren werden er ziek van. De schrijfster Rachel Carson stelde al in 1962 dit overdadig gebruik van DDT aan de kaak in haar boek 'Dode Lente'.
Rachel Carson
DDT raakte zo sterk in opspraak, dat steeds meer landen een verbod op het gebruik ervan instelden. Bestrijders van malaria mochten het blijven gebruiken. Maar er werd zo weinig DDT meer gemaakt, dat ze er moeilijk of helemaal niet meer aan konden komen. - Plasmodium werd steeds meer resistent tegen chloroquine. Dat wil zeggen dat de parasiet er steeds beter tegen bestand was. Daardoor werden steeds meer mensen met malaria niet beter door een kuur met chloroquine. Wetenschappers moesten nieuwe geneesmiddelen zien te maken ter bestrijding van de malariaparasiet.
- De WHO trok één miljard euro uit voor de hele campagne. Na verloop van tijd was dat geld op.
- Sommige landen bleken niet in staat om malaria te bestrijden. Ze hadden er te weinig geld voor of ze beschikten over te weinig deskundigheid en middelen. Denk hierbij aan artsen, verpleegkundigen, ziekenhuizen en klinieken.
De WHO verlengde de campagne met 4 jaar, maar stopte die in 1969. De malaria verspreidde zich weer over gebieden waar het na 1955 uit verdreven was. Waar de ziekte stand had gehouden, woekerde ze als vanouds voort. Ook nu nog is malaria een van meest wijdverbreide en gevaarlijkste ziekten ter wereld.
Naast de bestrijding van malaria heeft de WHO vanaf voorjaar 2020 ook nog te maken gekregen met de pandemie van een nieuw virus dat SARS-Cov2-19 heet.
SARS-COV2 door een elektronenmicroscoop
Dit virus veroorzaakt bij mensen de ziekte Covid-19. Deze ziekte die lijkt op griep, maar die vooral bij oudere mensen en mensen met een andere, chronische kwaal zoals diabetes of een hart- en vaatziekte gepaard gaat met een gevaarlijke longontsteking. Daardoor sterft tussen 1 en 2% van de mensen, die met het virus besmet raken.
Malaria maakt mensen extra kwetsbaar voor het virus. Medewerkers van de WHO en andere gezondheidswerkers moeten er voor zorgen dat ze zelf niet besmet kunnen raken met het virus. Ze moeten gebieden mijden waar het virus op grote schaal rondwaart of zich met speciale, kostbare kleding beschermen tegen besmetting met dit virus. Ten slotte ziet de WHO zich gedwongen veel geld en middelen te steken in het indammen van de pandemie. Daardoor moeten ze voorlopig de bestrijding van malaria op een laag pitje zetten.
In 1945 werden de Verenigde Naties opgericht. Toen al was er sprake van dat er een afdeling moest komen die de gezondheid van mensen wereldwijd moest beschermen en verbeteren. Die afdeling ging op 7 april 1948 van start en kreeg de naam World Health Organisation of kortweg WHO, in de les aangeduid als ‘Wereldgezondheidsorganisatie’.
Sindsdien is 7 april Wereldgezondheidsdag. Vanaf 2015 is het uitbannen van malaria (en van enkele andere gevaarlijke ziekten) het derde van zeventien Duurzame Ontwikkelingsdoelen die de Verenigde Naties in 2030 gehaald willen hebben. De bedoeling is dat er in 2030 geen mensen meer doodgaan aan malaria of aan een aantal andere gevaarlijke ziektes.
Het is de taak van de WHO om leiding te geven bij de bestrijding van ziekten wereldwijd en bij de bescherming van de gezondheid van alle wereldburgers.
De WHO bestrijdt malaria op de volgende drie manieren:
- Malariapatiënten krijgen zo snel mogelijk goede geneesmiddelen tegen de ziekte.
- Groepen mensen, die grote kans lopen om malaria op te lopen, krijgen geprepareerde muggennetten. Dat zijn klamboes die met gif zijn bewerkt, zodat muggen sterven als ze met de netten in aanraking komen.
- Mensen wordt aangeraden in huis kleine hoeveelheden bestrijdingsmiddelen te sproeien om malariamuggen te bestrijden.
In 1955 startte de Wereldgezondheidsorganisatie WHO van de Verenigde Naties een campagne om malaria wereldwijd uit te roeien. Dat gebeurde na twee doorbraken op het gebied van bestrijding van deze ziekte: de uitvinding van het bestrijdingsmiddel DDT, een krachtig wapen tegen de mug die de malariaparasiet plasmodium van mens tot mens overbrengt en de komst van chloroquine, een krachtig en veilig medicijn tegen malaria. De campagne liep uit op een mislukking en werd in 1969 stopgezet.
Leerlingen gaan na waarom de campagne is mislukt en of het alsnog mogelijk is om malaria uit te roeien.
Plan van aanpak:
Voor deze les trekt u 1 uur uit.
Maak vier groepen. Eerst brengt elke groep de besmettingsketen (zie de uitwerking hieronder) bij de malariaparasiet in kaart aan de hand van de bronnen.
Hier voor ruimt u 30 minuten voor in.
Daarna maakt de klas routekaart of roadmap voor het bestrijden van malaria in een land of gebied. De routekaart kan vervolgens overal worden toegepast om de ziekte alsnog de wereld uit te helpen.
Iedere groep kiest een van de volgende onderwerpen rondom malaria:
- de thuissituatie;
- de plekken waar steekmuggen van het geslacht Anopheles leven;
- voorlichting over de ziekte malaria, hoe het te herkennen en te behandelen;
- de rol van de Verenigde Naties in de bestrijding van malaria. Lees hiervoor ‘Wat doen de VN?’.
Elke groep schrijft een hoofdstuk over het onderwerp dat hij onderzocht heeft. Voor het schrijven ervan ruimt u 30 minuten in.
Als iedereen klaar is, voegt u de hoofdstukken samen tot de roadmap.
Uitwerking:
De overdracht van de plasmodium, de parasiet die bij mensen malaria verwekt, verloopt via een keten die van een mens, via de drager van de parasiet, de steekmug van het geslacht Anopheles naar een ander mens loopt. Als één schakel in de keten wordt weggehaald, werkt de keten niet meer. De schakels in de keten zijn:
- een mens die de parasiet bij zich draagt;
- zijn woonplek, waar steekmuggen die de parasiet overbrengen voorkomen;
- de steekmug, die deze mens bijt en de parasiet uit de bloedbaan van de mens in zich opneemt;
- een plek waar mensen wonen;
- iemand op die plek die nog niet besmet is met de parasiet.
- dezelfde steekmug als in 3;
- Als de steekmug hem bijt en daarbij besmet met de parasiet, wordt deze mens schakel 1 in de besmettingsketen.
Hoe de keten te doorbreken?
- Bij 1: door een kuur met een geneesmiddel dat de parasiet doodt.
- Bij 2 en 5: door te voorkomen dat steekmuggen met hem in contact komen. Dat kan met een klamboe met DEET en daarnaast door muggen buiten te houden met goed afsluitende horren voor de ramen.
- Bij 3 en 4: door steekmuggen in huis en in de woonomgeving te verdelgen met een bestrijdingsmiddel. Ook door te voorkomen dat steekmuggen met de parasiet eitjes leggen in waterreservoirs.
Eindtermen voor HAVO:
Domein A: Historisch besef
2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken:
- tijdvak 10: tijd van televisie en computer (vanaf 1950) / tweede helft 20e eeuw.
Domein B: Oriëntatiekennis
8. De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2:
- de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen;
- bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken;
- uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt;
Eindtermen voor VWO:
Domein A: Historisch besef
2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken:
- tijdvak 10: tijd van televisie en computer (vanaf 1950) / tweede helft 20e eeuw.
Domein B: Oriëntatiekennis
8. De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2:
- de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen;
- bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken;
- uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt;
- uitleggen dat de betekenis die aan tijdvakken wordt toegekend mede afhangt van de tijd, plaats en omstandigheden waarin mensen zich met het verleden bezighouden.
- De leerlingen kunnen uitleggen wat malaria is en wat de belangrijkste symptomen ervan zijn.
- De leerlingen kunnen aan de hand van die symptomen verklaren waarom wijd verspreide malaria slecht is voor de sociale en economische ontwikkeling in een gebied of land.
- De leerlingen kennen de WHO en haar werkterrein
- De leerlingen kunnen uitleggen hoe je malaria kunt krijgen.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom de WHO in 1955 dacht malaria wereldwijd te kunnen uitroeien.
- De leerlingen kunnen meerdere redenen geven waarom dat uiteindelijk niet gelukt is.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom bestrijding van malaria in 2020 voor de WHO moeilijker is geworden dan daarvoor.
- De leerlingen hebben gezien waarom de Verenigde Naties de WHO hebben opgericht.
- De leerlingen kunnen maatregelen noemen om de verspreiding van malaria tegen te gaan.
De leerlingen hebben de opdracht in de les goed gemaakt als hun roadmap duidelijk maakt wat malaria is, hoe mensen malaria krijgen, hoe ze er weer vanaf kunnen komen, en hoe kan worden voorkomen dat mensen besmet raken met de verwekker van deze ziekte. Daarbij is het zaak dat afbeeldingen in de roadmap de tekst goed aanvullen.