Vergissingsbombardementen

 

In de paniek en chaos die kenmerkend zijn voor de meeste oorlogen, worden  fouten gemaakt waardoor mensen en bezittingen die geen doelwit zijn, toch worden geraakt. Dan vallen er onbedoeld burgerslachtoffers of wordt er onbedoelde schade aangericht aan woningen en andere zaken. Dit soort schade wordt collateral damage genoemd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het niet anders. Toen vielen er in Nederland vooral slachtoffers door vergissingsbombardementen. In deze les werken we twee voorbeelden hiervan uit.

grotefamiliebijverwoestewoningen

 



opdrachtHoe konden deze twee vergissingsbombardementen plaatsvinden?
Waarom zijn dat maar twee voorbeelden uit vele die er in Nederland zijn geweest tijdens deze oorlog?
Waarom lopen ook soldaten soms gevaar onbedoeld slachtoffer te worden van een aanval door hun eigen partij? Of anders gezegd: slachtoffer te worden van friendly fire?
Wat heeft men na de Tweede Wereld kunnen doen om vergissingsbombardementen en incidenten met friendly fire in oorlogstijd te vermijden of de gevolgen ervan te beperken als er toch van die incidenten dreigen plaats te vinden?
Waarom is het nog steeds niet gelukt om dergelijke incidenten helemaal te voorkomen en zal het ook nooit helemaal lukken?

Dat zoeken jullie uit aan de hand van bronnen in de les.
Aan de hand van wat je te weten komt, doe je een inlevingsopdracht. Hoe dat in zijn werk gaat, zie je op ‘Dit ga je doen’.

 


 

werkinuitvoeringVoor deze opdracht krijg je 1,5 lesuren de tijd. 

Je bestudeert in je eentje de bronnen 'Twee vergissingen' en 'Bijkomende schade'. Noteer welke factoren hebben bijdragen aan vergissingen die bij het uitvoeren van bombardementen in Nederland met behulp van vliegtuigen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor dit deel van de opdracht krijg je de helft van de tijd.

Daarna werk je in twee groepen voor een activiteit voor de rest van de tijd. Bestudeer de bronnen 'Precisieaanvallen' en 'Hajiwa'.

Stel dan samen met je groepsgenoten een petitie op gericht aan het Ministerie van Defensie. In die petitie roepen jullie het ministerie op om nabestaanden van slachtoffers van een recent vergissingsbombardement waar Nederlandse militairen bij betrokken zijn geweest, schadeloos te stellen en oprechte excuses aan te bieden.

Groep A doet dat namens mensen die familie zijn van slachtoffers van het vergissingsombardement in Rotterdam.

Groep B doet dat namens mensen die familie zijn van slachtoffers van het vergissingsbombardement in Nijmegen.

Laat in je petitie blijken;

  • waarom jullie je in kunnen leven in het leed dat de nabestaanden van de slachtoffers van dat recente vergissingsbombardement is aangedaan, en
  • waarom het beter is geen oorlog meer te voeren als je dit soort vergissingen wil uitsluiten.

Doe dat zorgvuldig want het is de bedoeling dat je leerkracht ze online zet via een website die ingericht is voor het opstellen en laten ondertekenen van petities.

 



Bijna iedereen weet dat het centrum van Rotterdam op 14 mei 1940 werd verwoest toen Duitse vliegtuigen er bommen op gooiden en dat honderden burgers daarbij om het leven kwamen. Maar bijna niemand weet dat in Rotterdam iets dergelijks ook gebeurde op 31 maart 1943. Daardoor raakte dit bombardement bekend als het “Vergeten Bombardement”. Vreemd eigenlijk, want daar zijn 325 burgers bij omgekomen.

Op die dag probeerden Britse en Amerikaanse bommenwerpers in het havengebied de scheepswerf Wilton-Feijenoord te vernietigen. Daar werden torpedolanceerbuizen voor de Duitse U-boten gefabriceerd. Die onderzeëers vormden een groot gevaar voor de Britse en Amerikaanse koopvaardij en voor Geallieerde scheepskonvooien die vanuit de VS wapens en ander materieel  vervoerden naar Europa om in te zetten tegen Duitsland en Italië. Vooral in 1942 en ook daarna brachten Duitse U-boten talloze Britse en Amerikaanse schepen tot zinken en daar wilden de Geallieerden met het bombardement op de werf paal en perk aan stellen.

Het was die dag slecht weer in Rotterdam; er stond een stormachtige wind. Ook wierpen de vliegtuigen hun bommen vanaf grote hoogte af om zelf buiten bereik te blijven van vijandelijk luchtafweergeschut. De bommen misten hun doel en kwamen terecht in de naast de werf gelegen woonwijk Bospolder-Tussendijken, met allle gevolgen van dien.

bombardementrotterdam1940Het vergissingsbombardement in Rotterdam

Een vergissingsbombardement dat wel degelijk in het collectieve geheugen in Nederland is gaan zitten, is dat in Nijmegen op 22 februari 1944. De officiële lezing is dat de piloten van de Geallieerde vliegtuigen die het bombardement uitvoerden, dachten dat ze de Duitse grensstad Kleef bombardeerden. In Nijmegen vonden zeker 763 mensen de dood, evenals een onbekend aantal onderduikers.

In de stad werden hele huizenblokken vernietigd. Zo ontstond midden in het centrum van de stad een plek waarin niets meer overeind stond. Een deel van die plek werd na de oorlog heel toepasselijk omgedoopt tot Plein ‘44. Veel Nijmegenaren vertellen aan hun kinderen hoe het plein is ontstaan. Zo wordt het dramatische verhaal over het bombardement doorgegeven aan de volgende generaties.

Volgens nieuw onderzoek wisten de piloten dat ze niet boven Kleef vlogen. Aangezien het oorspronkelijke doelwit in Duitsland was komen te vervallen, was er spontaan gekozen voor een nieuw doelwit. Dat was het spoorwegemplacement in Nijmegen. Door onervarenheid van de piloten en coördinatiefouten werden de bommen te vroeg afgeworpen en kwamen ze vooral terecht op de stad. De precieze waarheid over dit bombardement komt mogelijk nooit boven water. 

bombardementcentrumnijmegenHet vergissingsbombardement in Nijmegen

 


 
De vergissingsbombardementen op Rotterdam en Nijmegen zijn twee voorbeelden uit vele in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Telkens was er sprake van een doelwit dat werd gemist zoals het geval was in Rotterdam of van een plek dat naar later bleek onterecht als doelwit was gekozen. Twee andere voorbeelden:

  • Op 6 oktober 1944 voerden Geallieerde vliegtuigen een bombardement uit op Hengelo. Een rangeerterrein en treinstation waren het doelwit van de bommenwerpers. Terwijl het treinstation overeind bleef staan, richtten de bommen in de binnenstad grote vernielingen aan doodden veel burgers. Om het station alsnog te vernietigen, voerden de Geallieerden de volgende dag een nieuwe aanval uit. Ook toen werd enorm veel schade aangericht in de binnnenstad en vielen er vele burgerdoden. Tijdens beide bombardementen samen waren het er ruim honderd.
    verwoestewoning
  • Op 17 juli 1943 vielen er ruim 200 doden toen Amerikaanse toestellen probeerden de Fokkerfabrieken in Amsterdam-Noord te raken. In plaats daarvan kwamen de bommen terecht op woonwijken, een klooster en een kerk. Net als bij het Geallieerde bombardement op Nijmegen speelde de onervarenheid van de vliegers een ongunstige rol. Geen enkele bom raakte de fabrieken zelf. Acht dagen later slaagden de Engelsen er wel in om de Fokkerfabrieken zwaar te beschadigen.

Al deze incidenten konden gebeuren omdat planners en uitvoerders van luchtaanvallen aangewezen waren op luchtfotografie, navigatie met behulp van radiozenders en kompassen, landkaarten en bij de aanvallen zelf op goed zicht onderweg en op het gekozen doelwit en de omgeving ervan. Dat laatste ontbrak soms min of meer. Daar kwam nog bij dat er in Nederland ’s nachts op last van het Duitse bestuur buiten geen verlichting te zien mocht zijn van wegvoertuigen, straatlantaarns en vanuit woningen en andere gebouwen. Zo wilden de bestuurders voorkomen dat Geallieerde piloten die ’s nachts over Nederland vlogen hun weg naar hun doelwitten konden vinden aan de hand van plekken war veel verlichting te zien was zoals steden en autowegen. Zelfs bij goed zicht kan een object aangezien worden als het beoogde doelwit terwijl dat doelwit zelf ergens ander ligt.

Ook soldaten en hun uitrusting konden tijdens de Tweede Wereldoorlog onbedoeld doelwit worden van militairen van hun eigen partij. Dan is er sprake van friendly fire. Een voorbeeld hiervan is de landing op het eiland Kiska door Canadezen en Amerikanen in augustus 1943. Bij dit eiland ten westen van Alaska kwamen in twee dagen tijd 24 soldaten om het leven en raakten 71 vermist. Kort daarop ontdekte men dat de Japanners het eiland hadden verlaten voordat de Geallieerde soldaten daar aan land aren gekomen. Alle slachtoffers bleken te zijn beschoten door hun medesoldaten.

 


 
Na de Tweede Wereldoorlog hebben planners en uitvoerders van bombardementen en andere aanvallen de beschikking gekregen over steeds betere apparatuur om hun bommen en andere munitie naar vooraf bepaalde doelwitten te brengen. Piloten en andere bemanningsleden van gevechtsvliegtuigen konden steeds makkelijker contact houden met hun bevelvoerders, mede dankzij de komst van verbindingskunstmanen. Ook konden ze steeds nauwkeuriger navigeren en nagaan waar ze zich bevinden, mede dankzij de komst van GPS en andere navigatiesystemen die door kunstmanen worden ondersteund. Dankzij radar konden ze ook doelwitten aanvallen zonder dat die met het blote oog te zien zijn, dus ook ’s nachts of bij mist of bewolking. Nog wat later kwamen er bommen, raketten en onbemande vliegtuigen die drones worden genoemd in gebruik die zelf een vooraf bepaald doelwit kunnen opzoeken en aanvallen of door militairen in een commandopost op grote afstand van het oorlogsgebied naar hun doelwitten kunnen worden geleid. Die wapensystemen maken gebruik van een door kunstmanen ondersteund navigatiesysteem of zoeken hun weg met behulp van landkaarten en andere informatie die in hun computerbrein zijn gestopt.

Vooral dankzij deze nieuwe wapensystemen kunnen doelwitten op dicht bevolkte plekken of heel kleine doelwitten als auto’s worden aangevallen zonder dat er burgers gevaar lopen of (veel) bijkomende schade wordt aangericht.

precisiemunitieSoldaten contorleren lasergeleide bomgeleidingssystemen

Soms waarschuwt de aanvallende partij burgers op plekken waar die partij een aanval op wil uitvoeren. Die burgers krijgen dan de tijd om zich uit de voeten te maken voor die aanval er komt. Dat deden bijvoorbeeld Israëlische soldaten tijdens een veldtocht tegen de beweging Hamas in de Gazastrook in de zomer van 2014. Die soldaten bestookten eerst het dak van gebouwen die ze wilden vernietigen met munitie die maar weinig schade kan aanrichten. Mensen die in of vlakbij die gebouwen waren, wisten dan dat ze een veilig heenkomen moesten zoeken en kregen ook de tijd om dat te doen voor de echte aanval volgde.

 


 

Als je denkt dat er nu tijdens een oorlog geen vergissingsbombardementen meer kunnen voorkomen, kijk dan naar deze YouTube-video uit 2019:

Nabestaanden van slachtoffers van dit vergissingsbombardement en mensen die er gewond bij waren geraakt, gaven in de laatste week van november 2019 te kennen dat ze schadevergoeding van de Nederlandse staat wilden eisen voor het leed dat hen door die aanval is aangedaan. Lees hierover meer op Nabestaanden bombardementen Irak willen compensatie van Nederland | NOS.

 


 
Deze les is gebaseerd op eerder ontwikkeld materiaal voor het project 'Erfgoed van de oorlog' en actuele thema's. Het bombardement in Rotterdam is gebaseerd op informatie van Stichting Mondelinge Geschiedenisprojecten. Het bombardement in Nijmegen is onder meer gebaseerd op informatie van het Regionaal Archief Nijmegen.

erfgoedvandeoorlog

 


 
In bijna elke oorlog worden fouten gemaakt bij het uitvoeren van aanvallen op de tegenpartij. Dan weer wordt een gekozen doelwit gemist, dan weer lijkt achteraf dat het doelwit dat was geraakt, helemaal niet had moeten worden aangevallen. In beide gevallen komen vaak mensen  om die helemaal niet deelnemen aan gevechtshandelingen in de oorlog of bij de aanvallende partij horen. In dat laatste geval is er sprake van friendly fire. Ook wordt er als gevolg van dergelijke fouten onbedoelde schade aangericht. Dan is er sprake van nevenschade of collateral damage.

Dit probleem speelde ook in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat zien de leerlingen in deze les aan de hand van het vergissingsbombardement op Rotterdam in maart 1943 en dat op Nijmegen in februari 1944. Wat de leerlingen aan de hand van een ander voorbeeld uit 2015 ook zien is dat er nog steeds van die fouten worden gemaakt. Met alle gevolgen van dien.

Plan van aanpak:
Voor deze les trek u 2 lesuren. Eerst laat u de leerlingen de bronnen 'Twee vergissingen' en 'Bijkomende schade' individueel lezen. Die gaan over de vergissingsbombardementen op Rotterdam en Nijmegen die bij hebben gedragen aan deze fouten bij de oorlogvoering en andere vergelijkbare fouten in Nederland tijdens de Tweeede Wereldoorlog. De leerlingen lezen deze bronnen individueel en u geeft ze er een lesuur de tijd voor. 

Daarna deelt u de klas in twee groepen in. Beide groepen bestuderen de bronnen 'Precisieaanvallen' en 'Hawija'. Beide groepen stellen een petitie op gericht aan het Ministerie van Defensie Hierin roepen ze dit ministerie op om nabestaanden van slachtoffers van de luchtaanval op Hawija waar Nederlandse militairen bij betrokken zijn geweest, schadeloos te stellen en oprechte excuses aan te bieden.

De ene groep doet dat namens mensen die familie zijn van slachtoffers van het vergissingsombardement in Rotterdam.
De andere groep doet dat namens mensen die familie zijn van slachtoffers van het vergissingsbombardement in Nijmegen.

Als beide groepen hun petitie klaar hebben, kijkt u de petities na en zet ze online via eenwebsite di ingericht is voor het opstellen van petities. Op internet is een ruime keuze ut dergelijke websites te vinden.

Uitwerking
Vergissingsbombardementen en friendly fire komen in bijna elke oorlog voor. Dat was ook het geval tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Beide soorten fouten worden gemaakt door gebrekkige communicatie, beperkingen bij technieken voor communicatie en navigatie, slecht of het ontbreken van grondzicht, onervarenheid van mensen die aanvallen uitvoeren of een combinatie van twee of meer van die factoren.

Ondanks grote vooruitgang bij communicatiemiddelen, navigatietechnieken en bommen en andere munitie worden tijdens  oorlogen nog steeds van die fouten gemaakt. Dat ondervond Nederland als aanvallende partij bij hun bijdrage aan de oorlog tegen Islamitische Staat in Irak.

Helemaal uitsluiten van dergelijke fouten tijdens oorlogshandelingen is niet mogelijk en zal het ook niet worden.

Extra informatie
De belangrijkste informatie over het ‘Vergeten Bombardement’ op Rotterdam van 31 maart 1943 is te vinden op https://isgeschiedenis.nl/nieuws/vergeten-bombardement-van-rotterdam en Het vergeten bombardement (Rotterdam 31 maart 1943) - Getuigenverhalen.

Zie ook informatie over het monument ter herdenking van dat bombardement op Rotterdam, 'Het Vergeten Bombardement' - Nationaal Comité 4 en 5 mei. : Nationaal Comité 4 en 5 mei.

Eindtermen voor HAVO
Domein B: Wereld
Subdomein B2: Samenhangen en verschillen in de wereld
4. De kandidaat kan ten aanzien van samenhangen en verschillen in de wereld:
4 b. Het proces van mondialisering beschrijven, herkennen en in hoofdlijnen verklaren. Het betreft:
4b 1. Economische en (sociaal-)culturele mondialisering
In dit verband kan de kandidaat:
Het proces van mondialisering/globalisering in economisch en (sociaal-)cultureel opzicht beschrijven en verklaren.

Domein E: Leefomgeving
Subdomein E1: Nationale en regionale vraagstukken
11b. De kandidaat kan zich een beargumenteerde mening vormen over
11b 1. actuele ruimtelijke en sociaaleconomische vraagstukken van stedelijke gebieden in Nederland In dit verband kan de kandidaat:
- Stedelijke vraagstukken analyseren en beoordelen, in het bijzonder rond de stedelijke economie

Eindtermen voor VWO
Domein B: Wereld
Subdomein B1: Samenhang en verscheidenheid in de wereld
3. De kandidaat kan ten aanzien van samenhang en verscheidenheid in de wereld:
3a. de begrippen ‘mondialisering’ en ‘tijdruimtecompressie’ in onderling verband en vanuit een geografisch perspectief analyseren;
Het betreft: De economische, politieke en culturele dimensies van globalisering
In dit verband kan de kandidaat: Aan het proces van mondialisering/globalisering economische, culturele en politieke dimensies onderscheiden en aangeven hoe deze dimensies elkaar beïnvloeden.

Domein E: Leefomgeving
Subdomein E1: Nationale en regionale vraagstukken
9. De kandidaat kan zich een beargumenteerde mening vormen over:
9b. De kandidaat kan zich een beargumenteerde mening vormen over actuele ruimtelijke en sociaaleconomische vraagstukken van stedelijke gebieden in Nederland
Het betreft:
9b.1. vraagstukken van stedelijke ontwikkeling op het niveau van de Randstad en haar invloedssfeer
In dit verband kan de kandidaat:
- Aangeven dat de Randstad concurreert met andere stedelijke gebieden in Europa waar het gaat om het aantrekken van bedrijven, instellingen en bewoners.
- Aangeven dat er een globale ontwikkeling is van demografische krimp in plattelandsgebieden en concentratie van mensen, bedrijven en diensten in de Randstad.
- Het beleid van de overheid ten aanzien van de ruimtelijke vraagstukken in de Randstad beschrijven en kritisch beoordelen.

 


 

  • De leerlingen kennen de begrippen nevenschade of collateral damage, friendly fire en vergissingsbombardement.
  • De leerlingen kunnen meerdere factoren benoemen die ertoe hebben bijgedragen dat er in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog vergissingsbombardementen hebben plaatsgehad.
  • De leerlingen kunnen uitleggen waarom die factoren deels, maar nooit helemaal kunnen worden gecompenseerd door de technische vooruitgang die er na de Tweede Wereldoorlog is geweest bij het voeren van oorlog.

 


 
De opdracht is goed gemaakt als:

  • de leerlingen hebben laten zien dat ze zich in kunnen leven in de situatie van nabestaanden van slachtoffers van de aanval op Hawija en mensen die bij die aanval gewond waren geraakt;
  • ze dat inlevingsvermogen hebben kunnen opbrengen door te zien wat burgers in Rotterdam en Nijmegen hebben ervaren toen die te maken hadden met de gevolgen van een vergissingsbombardement en
  • de petitie bondig en helder is en zo is geformuleerd dat lezers ervan emotioneel geraakt worden door de boodschap ervan.

 

verwante lessen

Login Form