Sinterklaas in oorlogstijd


Nederlanders vieren al eeuwenlang jaarlijks het Sinterklaasfeest. Dat is bijvoorbeeld te zien op een schilderij uit 1668 van Jan Steen.

schilderij

Wel is de manier waarop in al die tijd veranderd. Pas tijdens de eerste paar decennia van de 20e eeuw ging het lijken op hoe Nederlanders het teest tegenwoordig vieren.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Nederland door Duitsland bezet was, werd dit feest gevierd.
Maar kon dat zomaar in die vaak barre tijd? Zeker wel, maar het ging niet helemaal zoals we dat tegenwoordig gewend zijn.

 



opdrachtDe opdrachtis na te gaan: 

  • Hoe men tijdens de Duitse bezetting Sinterklaas vierde en welke overeenkomsten en verschillen er zijn met hoe het feest nu wordt gevierd.
  • Waarom het gevaarlijk kon zijn om dat feest te vieren.
  • Wat er in 1944 aan het feest veranderde in delen van Nederland die begin december bevrijd waren door de Geallieerden en hoe dat te verklaren is.

Daarna houden jullie met jullie leerkracht een klassengesprek over wat het Sinterklaasfeest en andere familiefeesten die ermee te vergelijken zijn, waardevol maakt los van of die in tijden van welvaart en voorspoed zoals nu worden gehouden of in tijden waarin allerminst sprake is van welvaart en voorspoed.

 


 

werkinuitvoeringeenuurVoor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd.

Deze opdracht bestaat uit twee delen:

I Bronnenstudie, duur halve les
Neem samen me een klasgenoot de bronnen door en beantwoord de vragen in Opdracht. Noteer je antwoorden, want die komen van pas in het tweede deel van de opdracht.

II: Klassengesprek, duur halve les
Wat maakt het Sinterklaasfeest en enig ander familiefeest dat erop lijkt van blijvende waarde, ongeacht of we in een tijd van voorspoed en luxe leven, of juist in een tijd van schaarste, onzekerheid en gevaar zoals in sterke mate in de bezettingstijd en tot op zekere hoogte ook tijdens de pandemie van Covid-19?

Wat kan het Sinterklaasfeest zoals dat tijdens de Duitse bezetting gevierd werd, ons wat dat betreft leren?

Probeer er samen met je leerkracht een eensluidend oordeel over te vormen.

 


 
Sinterklaas voor de oorlog
De eerste decennia van de twintigste eeuw bestonden er nog grote regionale en sociale verschillen in de viering van het feest. Pakjesavond was een stedelijk verschijnsel dat op het platteland nauwelijks voorkwam. In dorpen werd wel een schoen of klomp gezet met iets voor het paard, maar alleen in burgerlijke kringen was het pakjesavond en verscheen de Sint ook zelf. Via scholen vond de invoering van deze nieuwe viering plaats. De scholen gebruikten Sinterklaas als steun bij de opvoeding en ontleenden er prestige aan. Daarnaast bood de nieuwe viering een alternatief tegen de wilde vormen van sinterklaasvieren die nog op het platteland bestonden: het klaasjagen of sunteklaaslopen. Lawaai makende jongelui trokken potsierlijk verkleed, met onherkenbaar gemaakte zwarte gezichten langs de huizen. Ze vroegen naar stoute kinderen, maakten kinderen bang, strooiden pepernoten en vroegen om geld of lekkers. Eind negentiende, begin twintigste eeuw groeide het verzet tegen dit wilde gedoe dat gezien wordt als een vorm van bedelarij. Daartegenover stelde men de nieuwe beschaafde Sinterklaas.

Dit proces van verburgerlijking heeft de uniformering van het feest in Nederland tot gevolg gehad. Een voorbeeld daarvan is ook de naam van Zwarte Piet die als enige naam voor de knecht gaat gelden, terwijl er tot dan toe allerlei regionale benamingen in gebruik waren (zoals Nicodemus, Assiepan, Hans Moef of eenvoudig Jan de Knecht).

In de loop van de twintigste eeuw begonnen ook volwassenen onderling cadeautjes met surprises en gedichten uit te wisselen en zij raakten meer bij het feest betrokken. Aan intochten en schoolfeesten werd in de kranten steeds meer aandacht besteed. Zo ontstond een nationaal gevoel rond het feest, dat nog versterkt werd door de uitzendingen van de intocht op de televisie met name vanaf de jaren zestig.

Sinds de jaren dertig wordt Sinterklaas door de commercie ingezet als reclamemiddel. Deze speelde in op en versterkte een al opkomende 'verlieving' van het feest als gevolg van veranderingen in de opvattingen over de opvoeding. De houding tegenover kinderen werd minder hiërarchisch. In de toenemende gelijke gezinsverhoudingen gingen nu ook kinderen ouders cadeautjes geven. Tegelijk veranderde de Sint van een strenge opvoeder tot een 'lieve' Sint die ook stoute kinderen beloont.

Bron: https://www.meertens.knaw.nl/meertensnet/wdb.php?url=/feesten/sinterklaas.html 

Sint op bezoek in 1943
Kijk naar de film over het bezoek van Sinter en Zwarte Piet aan de familie Meijer (zonder geluid): 

sint1943

 


 

Bekijk de bronnen hieronder:

  1. Lees het artikel 'Studie naar Sinterklaasgedichten uit de oorlog', verschenen in Trouw: https://www.trouw.nl/nieuws/studie-naar-sinterklaasgedichten-uit-de-oorlog~bae9ccdc/ (je kunt gratis een account maken als daarom gevraagd wordt).

  2. Kijk en luister naar twee fragmenten van samen twee minuten uit een veel langer gedicht (14 minuten) van Jan Bemmel van 5 december 1943:


  3. Lees over het poppenhuis dat de achtjarige Petra Spijker in 1943 kreeg in https://www.rijnmond.nl/nieuws/109841/sinterklaas-in-bezettingstijd.

 


 
razziaTijdens de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers meer arbeiders nodig voor hun wapenfabrieken. Daarom organiseerden de Duitse bezetters in Nederland razzia's. Zo konden ze Nederlandse mannen gevangen nemen en naar de Duitse fabrieken sturen. In Haarlem vond de grootste razzia plaats op 6 december 1944, de ochtend na Sinterklaasavond. Haarlemmers vonden toen in hun brievenbus het bericht dat alle mannen van 17-40 jaar zich moesten melden voor de zogenaamde arbeidsinzet. Ongeveer 2.000 mannen werden naar Duitsland gestuurd.

De heer Krimp schreef een ooggetuigenverslag over de Sinterklaasrazzia en het concentratiekamp Rees.

Ga voor zijn verslag naar https://www.geschiedenislokaal023.nl/bronnen/sinterklaasrazzia/ en klik eerst op de pijl voor rechts en dan op 'Zoom'.

 

 


 
Op 5 en 6 december 1944 hebben de Geallieerden een deel van Nederland bevrijd. In dat deel werd Sinterklaas op een andere manier gevierd dan in het overige deel van Nederland waar de Duitsers nog steeds de baas waren. Dat kwam omdat Geallieerde soldaten, vooral die uit de Verenigde Staten, een handje meehielpen bij de viering van Sinterklaas. Dit werd gewaardeerd omdat er nog steeds een groot gebrek was aan voedsel en materialen. De onbekendheid met het sinterklaasfeest leverde af en toe echter misverstanden op.

sint kinderenNinth U.S. Air Force unit gives Christmas party for Dutch children. A Ninth U.S. Air Force Santa Claus, Captain James Setright of Syracuse, New York, commanding officer of a unit in Holland, distributes presents of candy to Dutch children at a Christmas party held, according to local custom, December 6, 1944, instead of December 25 (Sinterklaasfeest). Gifts were collected by officers and men of the unit who entertained the little children in the town where they are stationed.

 


 
In het kader van het Erfgoedproject is binnen de site https://www.tweedewereldoorlog.nl het beschikbare bronnenmateriaal rond de Tweede Wereldoorlog geïnventariseerd en gelinkt. Deze sites zijn de voornaamste bron voor dit lesmateriaal met als doel ze toegankelijker te maken voor het onderwijs.

sint1945

Daarbij is gebruik gemaakt van een aantal andere bronnen om aanvullende informatie te kunnen bieden. Het betreft bronnen van het NIOD, het Meertensinstituut, Trouw, Radio Rijnmond, het Noord-Hollands Archief en YouTube. In combinatie geven ze een duidelijk beeld hoe het sinterklaasfeest gevierd werd tijdens de Tweede Wereldoorlog.


 
Het Sinterklaasfeest kennen we in Nederland al eeuwenlang. Het is vanaf het begin van de 20e eeuw vooral een familiefeest geweest. Ook tijdens de Duitse bezetting, dat begon op 10 mei 1940 en eindigde op 5 mei 1945 werd dit feest in familiekring gevierd.  Maar niet zoals we nu gewend zijn.

In deze les ontdekken leerlingen hoe men er ondanks schaarste, gevaar en andere belemmeringen toch het beste van dit familiefeest wist te maken.

Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 1 uur uit.

Eerst laat u de leerlingen in tweetallen de bronnen in de les onderzoeken. Aan de hand van deze bronnen geven ze antwoord op de vragen in Opdracht (zie ook de uitwerking).

Daarna houdt u met de klas een gesprek over wat het waardevol maakt om het Sinterklaasfeest te vieren, of enig ander familiefeest dat erop lijkt ongeacht hoe het is gesteld met de welvaart en bestaanszekerheid in onze samenleving. Noteer tijdens dit gesprek zaken die dit soort familiefeesten van blijvende waarde maken.

Uitwerking

Vraag over overeenkomsten en verschillen tussen het Sinterklaasfeest toen en nu:
Vergeleken met nu was Sinterklaas vieren tijdens de Duitse bezetting een sobere aangelegenheid. Dat zie he al aan het pakpaper. Dat was toen effen en werd ook bijeengehouden met touwtje en niet met plakband want dat was er toen niet. De cadeaus waren naar de huidige maatstaven sober. Dat kwam omdat allerlei artikelen die je toen dagelijks nodig had, op de bon waren en/of schaars of vervangen door surrogaatproducten. Bovendien werden cadeaus en etenswaren vaak in beslag genomen door de autoriteiten.

Winkelen was toen vaak geen pretje omdat de winkels vaak onverwarmd en onverlicht waren en weinig te bieden hadden. Daarom werden kledingstukken die als cadeau werden geschonken vaak zelf door huisgenoten gemaakt, als er al voldoende stof voor te vinden was.

Ook was het toen de gewoonte dat elk cadeau afzonderlijk werd overhandigd en getuigde het van beleefdheid om bij elk cadeau een hand te geven.
Wat toen wel gedaan werd en nu niet meer was tijdens het feest uit een boek voorlezenuit een boek.

Soms was er niemand te vinden die de rol van Zwarte Piet kon spelen want veel mannen waren toen in de Arbeidsinzet beland en dus ver van huis tewerkgesteld.

Soms deden er mensen mee aan het feest die geen deel uitmaakten van de familie omdat het onderduikers waren.

Ten slotte was het schrijven van Sinterklaasgedichten een vorm van verzet tegen de Duitse bezetting. Het diende om de draak te steken met Duitsers in Nederland die het gezag van de bezetter vertegenwoordigden en met distributie, schaarste, avondklok en andere ongemakken van de bezettingstijd  Nu dienen Sinterklaasgedichten vooral om op goedmoedige wijze elkaar op de hak te nemen.

Waarom het gevaarlijk kon zijn om Sinterklaas te vieren 
Tijdens de Duitse bezetting werden steeds maar mannen opgepakt om in de Arbeidsinzet te werken. Het kwam erop neer dat mannen zich moesten melden en werden weggevoerd naar plekken waar ze dwangarbeid voor Duitsland moesten verrichten. Om mannen op te pakken voor de Arbeidsinzet, voerde de bezetter razzia’s uit. Omdat Sinterklaas een familiefeest was, probeerden mannen dat zoveel mogelijk thuis met hun familie te vieren. Daarom grepen de Duitse autoriteiten in 1944 het Sinterklaasfeest aan om in Haarlem op 6 december een grote razzia te houden waarbij 2.000 mannen onder dwang werden verzameld en weggevoerd.

Vraag over invloed van Geallieerde soldaten op het Sinterklaasfeest
Geallieerde soldaten, vooral die uit de Verenigde Staten die Nederland hielpen bevrijden en daarbij in aanraking kwamen met Nederlanders, zagen het Sinterklaasfeest aan voor het Kerstfeest zoals ze zelf gewend waren het te vieren, met een Santa Claus dus die cadeaus uitdeelt. Ze moeten het wel vreemd gevonden hebben dat dit feest al op 5 of 6 december plaatsvond en niet pas op 25 december. Ze brachten vaak zelf geschenken mee zoals op de afbeelding te zien is.

Uitwerking klassengesprek
Tijdens dit gesprek kunnen in ieder geval de volgende kernbegrippen boven komen drijven:

  • saamhorigheid. Samen moreel sterk tegenover machten waar niemand  vat op kau krijgen: een door vanuit het buitenland opgelegd autoritair en hardvochtig bewind zoals tijdens de Duitse bezetting, een noodtoestand die alle burgers raakt zoals door een pandemie, grote economische ontwrichting als gevolg van een pandemie of door systematisch falen van het economisch bestel (zoals tijdens de kredietcrisis in 2008 en gedurende enkele jaren daaropvolgend)
  • verbinding zoals tussen een huishouden en onderduikers of tussen Geallieerde soldaten en Nederlanders die met deze soldaten in aanraking kwamen. En nu zeker ook tussen mensen in onze pluriforme samenleving die uit verschillende cultuurgebieden komen en toch elkaar opzoeken tijdens familiegeesten.
  • het veilige en knusse thuisgevoel, niet altijd en niet voor iedereen vanzelfsprekend.

 

Eindtermen HAVO
Domein B: Vorming (binnen een specifieke context)
Subdomein B1: Socialisatie
4. De kandidaat kan socialisatie binnen een specifieke context herkennen als een proces waarin cultuuroverdracht en cultuurverwerving plaatsvindt en waarin mensen een eigen identiteit ontwikkelen. Hij kan tevens culturen classificeren op basis van verschillende culturele dimensies.
Subdomein B2: Politieke socialisatie 5. De kandidaat kan voorbeelden van politieke socialisatie herkennen binnen een specifieke context. Hij kan tevens standpunten classificeren op basis van ideologieën en politieke dimensies
Domein D: Binding (binnen een specifieke context)
Subdomein D3: Bedreigingen voor de bindingen in de samenleving binnen een specifieke context 16. De kandidaat kan in hoofdlijnen aangeven welke potentiële bedreigingen binnen een specifieke context zijn afgenomen respectievelijk toegenomen en welke invloed deze bedreigingen hebben op bindingen in de samenleving.

Eindtermen VWO
Domein B: Vorming (binnen een specifieke context)
Subdomein B1: Socialisatie
4. De kandidaat kan ontleden hoe cultuuroverdracht en cultuurverwerving door socialisatie plaatsvinden. Hij kan tevens verbanden beschrijven tussen persoonlijke identiteit en collectieve identiteit en culturen classificeren op basis van verschillende culturele dimensies.
Domein D: Binding (binnen een specifieke context
Subdomein D4: Voorbeeld binnen een specifieke context dat van invloed is op affectieve bindingen in de samenleving
17. De kandidaat kan binnen een specifieke context beredeneren wat de effecten zijn van bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen op de affectieve bindingen in een samenleving.

 


 

  • De leerlingen kunnen uitleggen vat razzia’s zijn en wat de Arbeidsinzet is.
  • De leerlingen kunnen enkele overeenkomsten en verschillen noemen tussen hoe tijdens de Duitse bezetting Sinterklaas werd gevierd en hoe dat tegenwoordig gevierd wordt.
  • De leerlingen kunnen de verschillen verklaren aan de hand van hoe het dagelijks leven eruit zag tijdens de Duitse bezetting vergeleken met die in deze tijd en vooral aan de hand van de stand van de welvaar in beide periodes.
  • De leerlingen kunnen aangeven waarom Geallieerde soldaten die in 1944 kennismaakten met het Sinterklaasfeest in Nederland dachten dat ze met een Nederlandse versie van hun eigen Santa Clausfeest te maken hadden en hoe ze Nederlanders soms hielpen Sinterklaas te vieren.

 



De opdracht is goed gemaakt als de leerlingen:

  • de leerdoelen hebben behaald, en
  • tijdens het klassengesprek respect hebben getoond voor elkaar en elkaars mening en iedereen voldoende kans heeft gehad zijn of haar mening te uiten en te onderbouwen.

 

verwante lessen

Login Form