Nijkerk was een kleine stad met ongeveer 11.000 inwoners midden in een landelijk gebied toen Nederland op 10 mei 1940 werd binnengevallen door Duitsland. Toen was de Tweede Wereldoorlog al aan de gang. Tijdens de eerste vier jaren van Duitse bezetting die volgden, veranderde er weinig in Nijkerk. Het dagelijks leven ging er door, zo goed en zo kwaad als het ging. Daarin speelden kerken een grote rol. De meeste Nijkerkers en mensen die in de omgeving van deze stad wonen, waren protestant, maar rooms-katholieken woonden er ook.
In september 1944 werd het dagelijks leven echter op zijn kop gezet toen talloze mensen van elders in Nederland naar Nijkerk trokken. Sommigen van hen bleven in Nijkerk, anderen reisden door. Dat ging door tot Nijkerk in april 1945 bevrijd werd door de Geallieerden. Op de drukste dagen kwamen er 20.000 mensen per dag naar of door Nijkerk.
Dit monument op de Algemene Begraafplaats in Nijkerk verwijst naar die periode.
Op een plaquette staat de tekst:
SEPTEMBER 1944 – MEI 1945
TER HERINNERING
IN NIJKERK OVERLEDEN EVACUEES
UIT ARNHEM EN OMGEVING
- Waarom kwamen er zoveel mensen naar Nijkerk en trokken er zoveel mensen door deze kleine stad?
- Hoe probeerden de bewoners van Nijkerk en omgeving deze gasten en bezoekers te helpen?
- Waarom was het soms gevaarlijk om deze mensen te helpen?
- Deden de Nijkerkers het vanwege hun geloofsovertuiging en werkten kerken in Nijkerk mee aan deze hulpverlening?
Dat gaan jullie uitzoeken door een tekst te lezen en naar fragmenten te luisteren uit interviews met mensen die tussen september 1944 en de bevrijding in 1945 in Nijkerk en omgeving woonden.
Daarna maken jullie samen een gedenkboek of een podcast over Nijkerk als toevluchtsoord of een digitaal herinneringscentrum voor Nijkerk als toevluchtsoord en over de bewoners van Nijkerk en omgeving die de mensen hielpen die hun toevlucht zochten in deze stad.
Voor deze opdracht krijg je 2 lesuren de tijd.
Eerst bestudeer je in je eentje de bronnen in de les. Daar krijg je 1 uur de tijd voor.
Daarna verdelen we de klas in drie groepen in. Voor wat jullie dan gaan doen, krijgen jullie een uur de tijd.
- De eerste groep bouwt een digitaal herinneringscentrum met de naam ‘Toevluchtsoord Nijkerk’. Het is de bedoeling dat bezoekers van deze website een wandeling door en rond deze gemeente maken en op allerlei plekken informatie vinden in tekst en beeld over de rol die deze gemeente tussen najaar 1944 en de bevrijding van Nederland op 5 mei 1945 speelde als toevluchtsoord.
- De tweede groep stelt een gedenkboekje over Nijkerk als toevluchtsoord in die periode samen met dezelfde titel.
- De derde groep maakt een podcast (pf radiouitzending) met dezelfde titel over Nijkerk als toevluchtsoord in diezelfde periode.
Welk van de eindproducten je ook helpt maken, zorg ervoor dat de lezer, luisteraar of bezoeker antwoord krijgt op alle vier vragen in ‘Opdracht’.
In september 1944 werd de omgeving van Arnhem totaal onbewoonbaar als gevolg van de Geallieerde luchtlandingsoperatie Market Garden. Toen probeerden Geallieerde troepen de Rijnbrug bij Arnhem te veroveren. Veel burgers waren vrijwillig of door de Duitsers gedwongen naar veiliger plaatsen gevlucht. Ondanks de oorlogshandelingen waren de meeste Arnhemmers echter van plan om in hun stad te blijven, al vreesden zij voor nieuwe gevechten. Op last van de Duitse Wehrmacht werd de gehele zuidelijke Veluwezoom in staat van verdediging gebracht. Dat betekende dat zowel Arnhem en Oosterbeek, maar onder andere ook Renkum, Heelsum en Wageningen geëvacueerd moesten worden. Vanaf 23 september moesten ongeveer 150.000 mensen hun huis verlaten. Hoewel uit de richting van Oosterbeek nog geluiden van gevechten hoorbaar waren, werd op het moment van de ontruiming in Arnhem zelf niet meer gevochten. Het ergste gevaar leek voorbij en daarom kwam het bevel de stad te ontruimen toch nog vrij onverwacht. Maar er moest rekening worden gehouden met een Geallieerde tegenaanval.
De evacuatie kwam aarzelend op gang. De meesten gingen te voet of op fietsen zonder banden, met de weinige spullen die meegenomen konden worden in karretjes of kinderwagens. Sommigen kregen van bewoners op de Veluwe een paard-en-wagen. Omdat ze anders misschien door vliegtuigen beschoten zouden worden, moesten de evacués kleine groepen vormen en witte vlaggen meedragen. Velen hadden om die reden witte kleden omgeslagen of droegen witte hoofddoeken. Niet iedere Arnhemmer verliet zijn stad. Sommigen van hen bleven zonder toestemming thuis, anderen kregen wel toestemming om te blijven.
Kijk naar het YouTube-fragment over de herkomst van de evacués:
Kijk naar het YouTube-fragment over de hulpverlening in Nijkerk:
Kijk naar het YouTube-fragment over de risico's van de Nijkerkers:
Kijk naar het YouTube-fragment over de rol van de kerken:
Op 10 mei 1940, de Tweede Wereldoorlog was al aan de gang sinds 1 september 1939, viel Duitsland Nederland binnen en bezette het. Toen was Nijkerk een kleine gemeenschap met ongeveer 11.000 inwoners in een landbouwgebied. Dat bleef het gedurende de eerste vier jaren van de bezetting. Maar vanaf september 1944 werd Nijkerk overspoeld door twee opeenvolgende stromen mensen uit andere delen van Nederland.
De eerste golf kwam in september 1944 op gang toen Operatie Market Garden plaatsvond, waarbij de Geallieerden vergeefs probeerden de Rijnbrug bij Arnhem te veroveren op de Duitsers. Rond Arnhem en Renkum werd toen fel gevochten tussen Duitsers en Geallieerden. Op de hele Veluwezoom werden bewoners door de Duitsers gesommeerd om het gebied te verlaten of ze deden het vrijwillig uit vrees voor gevechten.
De tweede golf kwam op gang toen de winter inzette en talloze mensen uit de door hongersnood getroffen Randstad naar of door Nijkerk trokken, op zoek naar voedsel. Tijdens de winter, die nu bekendstaat als de Hongerwinter, deden op enkele dagen wel 20.000 van die bezoekers per dag Nijkerk aan. Het laat zich raden dat het dagelijks leven in Nijkerk in sterke mate door deze twee stromen werd bepaald.
Twee deelnemers aan de hongertochten tijdens de Hongerwinter
Hoe gingen de Nijkerkers om met deze vluchtelingen en met mensen die naar voedsel zochten? Wat deden ze om ze te helpen aan onderdak, voedsel en wat ze verder nodig hadden? Waarom was het soms gevaarlijk om dat te doen? Welke rol speelden kerken in Nijkerk hierbij en hielpen de Nijkerkers de vluchtelingen en mensen die voedsel zochten (mede) vanwege hun levensovertuiging? Dat kun je leren uit tien interviews met mensen die in Nijkerk woonden toen deze gemeenschap werd overspoeld door vluchtelingen en mensen die op zoek waren naar voedsel. Deze interviews zijn door CMO omgezet in video's over vier thema's: herkomst, hulpverlening, risico's en de rol van de kerken.
Deze interviews zijn te vinden op http://www.getuigenverhalen.nl.
Nijkerk was tot de Duitse bezetting an Nederland op 10 mei 1940 een kleine stad op het patteland waar nooit iets opzienbarends gebeurde. Ook na het begin van de bezeting gng het dagelijks leven er door, zo goed en zo kwaad als het ging. Maar het beeld kantelde in september 1944 toen er grote groepen mensen vanelders in Nederland in Nijkerk aankwamen of via Nijkerk ergens ander heen trokken. En later dat jaar en tot Nederland op 5 mei 1945 werd bevrijd, was Nijkerk opnieuw een toevluchtsoord voor grote groepen mensen van elders in Nederland.
Leerlingen zoeken aan de hand van enkele bronnen uit hoe dat kwam en hoe de Nijkerkers met deze toevloed van mensen omgingen.
Plan van aanpak
Voor deze les trekt u 2 uur uit. Eerst laat u de leerlingen individueel de bronnen lezen en bekijken. Trek er 1 uur voor ut.
Daarna laat u de leerlingen in drie groepen een activiteit uitvoeren waar u 1 uur voor inruimt. Laat leerlingen kiezen tussen:
- Het bouwen van een digitaal herinneringscentrum “Toevluchtsoord Nijkerk”. De bedoeling is dat bezoekers van deze site informatie kunnen vinden waarmee ze de vier vragen op de pagina ; Opdracht’ kunnen beantwoorden. Leerlingen die dit willen doen, vormen Groep 1
- Het maken van een gedenkboekje met als titel “Toevluchtsoord Nijkerk”. Hierin komen aan bod dezelfde vier vragen. Leerlingen die dit willen doen, vormen Groep 2.
- Het maken van een podcast of radioverslag met dezelfde titel en ook dezelfde informatie over Nijkerk als toevluchtsoord. Ook in dit eindproduct moeten de vier vragen en hun antwoorden aan bod komen. Leerlingen die dit willen doen, vormen Groep 3.
Als iedereen klaar is, bekijkt en beoordeelt u deze drie eindproducten.
Korte uitwerking
Nijkerk kreeg in het najaar van 1944 te maken met een toestroom van mensen uit Arnhem en omgeving die werden geëvacueerd op last van de Duitse autoriteiten. De reden was dat ze gevaar zouden lopen door gevechten tussen Duitse en Geallieerde troepen. De Geallieerden probeerden namelijk vaste voet te krijgen aan de noordkant van de Rijn, wat ze uiteindelijk niet lukte.
In de daaropvolgende winter en voorjaar van 1945 kwamen er opnieuw veel mensen naar Nijkeerk ditmaal mdat ze op zoek waren naar voedsel. Toen brak in het westen van Nederland een grote hongersnod uit, de Hongerwinter. Deze toestroom hield pas op toen Nederland op 5 mei 1945 helemaal was bevrjd.
In beide gevallen hielpen kerkbestuurders met de opvang van mensen die in Nijkerk bleven of vandaaruit verder wilden trekken. Ook andere bewoners van de gemeente deden dat, omwille van hun geloofsovertuiging.
Dat was illegaal en dus gevaarlijk.
Eindtermen voor HAVO
Domein A: Historisch besef
2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken:
tijdvak 9: tijd van de wereldoorlogen (1900-1950) / eerste helft 20e eeuw;
Domein B: Oriëntatiekennis 8.
De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2: - de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen;
- bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken;
- uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt;
Voor tijdvak 9 gelden de volgende kenmerkende aspecten:
40. het voeren van twee wereldoorlogen”
Eindtermen voor VWO
Domein A: Historisch besef
2. De kandidaat kan de volgende tijdvakken met bijbehorende tijdsgrenzen in chronologische volgorde noemen en als referentiekader gebruiken:
- tijdvak 9: tijd van de wereldoorlogen (1900-1950) / eerste helft 20e eeuw;
8. De kandidaat kan voor elk van de tien tijdvakken die genoemd zijn in eindterm 2:
- de kenmerkende aspecten voor ieder tijdvak noemen;
- bij elk kenmerkend aspect van een tijdvak een passend voorbeeld geven van een gebeurtenis, ontwikkeling, verschijnsel of handeling dan wel gedachtegang van een persoon en dit voorbeeld gebruiken om het betreffende aspect te verduidelijken;
- uitleggen hoe kennis van het betreffende tijdvak de oriëntatie op de hedendaagse werkelijkheid beïnvloedt;
- uitleggen dat de betekenis die aan tijdvakken wordt toegekend mede afhangt van de tijd, plaats en omstandigheden waarin mensen zich met het verleden bezighouden.
Voor tijdvak 9 gelden de volgende kenmerkende aspecten:
40. het voeren van twee wereldoorlogen”
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom mensen uit de omgeving van Renkum en Arnhem in september 1944 naar Nijkerk vluchtten.
- De leerlingen kunnen uitleggen waarom mensen uit de Randstad gedurende de winter van 1944-’45 naar Nijkerk kwamen.
- De leerlingen hebben aan de hand van enkele voorbeelden gezien hoe bewoners van Nijkerk de vluchtelingen en de mensen uit de Randstad hielpen.
- De leerlingen kunnen aangeven waarom het soms gevaarlijk was om vluchtelingen en mensen uit de Randstad te helpen.
- De leerlingen zijn nagegaan welke rol kerken in Nijkerk en de levensovertuiging van de Nijkerkers speelden bij de hulpverlening aan vluchtelingen en mensen uit de Randstad.
De opdracht is goed gemaakt als het eindproduct duidelijk maakt:
- waarom er in 1944 en 1945 tot tweemaal toe mensen massaal naar Nijkerk trokken, hoe die werden opgevangen, waarom dat voor de hulpverleners gevaar opleverden en welke rol kerken en het geloof van Nijkerkers speelden bij het verlenen van die hulp;
- het eindproduct blijkt geeft van inlevingsvermogen van de leerlingen in de situatie waarin Nijkerk zijn bewoners toen verkeerden.