Malaria

Je krijgt malaria als je gestoken wordt door een besmette mug (het gaat hier alleen om vrouwelijke muggen die bloed van een zoogdier – dus niet alleen van de mens! – nodig hebben voor de groei van hun eieren).
Als een mug iemand met malaria steekt en bloed opzuigt, dan komen er malariaparasieten (de drager van de malaria) met dat bloed mee. Voor de mug maakt dat niet uit. De parasiet vermenigvuldigt zich in de mug.
Als dezelfde mug andere mensen steekt, dan krijgen zij de malariaparasieten overgebracht.
Er is dus een doorlopende keten nodig om de malaria in een land in stand te houden: mug – mens – mug – mens – mug – enz.

Klik op de afbeelding voor een (Engelstalige) animatie over hoe de besmetting verloopt.

De parasiet komt in de bloedbaan terecht en vermenigvuldigt zich snel. Meestal krijg je tussen 7 en 15 dagen later de eerste symptomen van malaria. Maar het kan ook maanden duren en soms wel jaren voordat je er last van krijgt.

De malariamug is makkelijk herkenbaar. Hij boort zich als een spijker in je huid.

De malariamug komt niet over de hele wereld voor. De grijze gebieden op de kaart hieronder geven de gebieden aan waar je het risico loopt malaria te krijgen. Malaria komt met name voor in tropische en subtropische gebieden, daar waar het warm en vochtig is. De malariagebieden bevinden zich in heel West-, Centraal-, Oost-Afrika (bijv. Gambia, Kenia en Ghana) en delen van Zuid-Afrika (bijv. Krugerpark), Zuidoost-Azië (bijv. Vietnam en delen van Indonesië) en Zuid-Amerika (bijv. Amazonegebied en Suriname). Boven de 2.000 meter is malaria zeldzaam.

1. In de gebieden met een "A" is het risico van malaria klein en seizoensgebonden.
2. In de gebieden met een "B" is het malariagevaar laag in de meeste gebieden. Bescherming tegen malaria is wel nodig
3. In de "C-gebieden" is het gevaar het grootst. Malaria komt er veel voor en je loopt overal de kans op een steek van een malariamug. Bescherming is absoluut noodzakelijk.

• In Vietnam hebben geimpregneerde klamboes en medicijnen malaria met 98% teruggedrongen. Vietnam registreerde 4500 sterfgevallen aan malaria 1990; in 1997 slechts 100
• 300 miljoen mensen worden per jaar geïnfecteerd, 10 nieuwe malaria gevallen per seconde
• 2 tot 3 miljoen sterven als gevolg van malaria (waarvan het merendeel kinderen is onder de 5 jaar)
• Er zijn 3000 muggensoorten waarvan er 50 malaria kunnen overbrengen
• Elke 12 seconden overlijdt een kind aan malaria in Afrika
• In 1960 werden 9 gevallen van malaria gerapporteerd in Sri Lanka, in 1970 waren het er 2 miljoen
• In 1961 waren er 10.000 gevallen van malaria in India, nu 30 miljoen

Malaria wordt in Nederland nog steeds overwegend geïmporteerd vanuit Afrika (63.6%). Er is een duidelijk toename van het aantal patiënten uit de Afrikaanse landen Ghana, Nigeria (vooral migranten en vluchtelingen) en Gambia (vooral toeristen). Daarnaast vormen ook Indonesië en Suriname een groeiende bron van geïmporteerde gevallen.

Voorlopige cijfers duiden er op dat de import van malaria in Nederland jaarlijks verder toeneemt. Ongeveer 20% van de reizigers naar malariagebieden heeft zich niet afdoende beschermd tegen het risico op infectie en bijna de helft van bijvoorbeeld de Gambia-gangers meent zelfs dat het innemen van pillen tegen malaria helemaal niet nodig zou zijn. De stijging van malaria uit Gambia en Indonesië betreft voornamelijk toeristen en kan niet worden verklaard door het toegenomen luchtverkeer. Eerder hangt dit samen met de nonchalante houding van reizigers bij het opvolgen van adviezen om malaria te voorkomen.


Suriname: goudwinning leidt tot malaria

Een commentaar uit de 'Ware Tijd', een krant in Suriname:

Uit de malariacijfers van het afgelopen jaar blijkt, dat dit probleem nog steeds een ernstige bedreiging vormt voor de volksgezondheid. Vooral de bevolking in het binnenland heeft eronder te lijden. Verontrustend is vooral het feit, dat de dodelijke vorm van deze ziekte het meest voorkomt. Van de 9.240 malariagevallen die vorig jaar zijn geregistreerd door de Medische Zending (MZ), is 78 procent besmet geweest met de dodelijke soort Falciparum. Het grootste deel daarvan op Stoelmanseiland, waar de meeste bewoners weliswaar drager zijn van de parasiet, maar geen ziekteverschijnselen vertonen. Alarmerend is malaria in de inheemse dorpen Kwamalasemutu en Tepu. Van de 900 onderzochte personen bleken 125 malaria te hebben. Om de ziekte in te dammen heeft de MZ vorige week een crashprogramma uitgevoerd.

Na Stoelmanseiland, komt aan de Boven-Saramacca, het zogenaamde Matawai-gebied, veel malaria voor. Vrijwel elke bewoner in deze streek heeft eens malaria opgelopen. Cijfers van 2002 geven aan dat van de 51.242 personen die geregistreerd zijn bij de 52 MZ-poliklinieken in het binnenland, 9.240 positief zijn bevonden op malaria. 10 procent had Vivax, 12 procent Malariae en 78 procent oftewel 7.232 personen de dodelijke Falciparum. Volgens de Medische Zending "serieus genoeg" omdat deze bevolkingsgroep gevoeliger is dan andere voor deze parasiet. De gerichte acties van deze organisatie om door middel van voorlichting in de eigen taal, en het verstrekken van bescherming is toe te juichen.

Het is bekend dat de bestrijding van malaria niet alleen in Suriname, maar overal waar deze ziekte voorkomt handen vol geld kost. Ofschoon de staatsmiddelen beperkt zijn, zal de regering de komende tijd moeten nagaan hoe in een nauwere samenwerking met particuliere organisaties de bestrijding van malaria krachtiger kan worden aangepakt. De afgelopen periode zijn enkele keren met behulp van het Nationaal Leger en het Amerikaanse leger bespuitingsacties in het binnenland uitgevoerd. Ook door het ministerie van Volksgezondheid werden soortgelijke acties ondernomen. Toch schijnt deze ziekte nog steeds niet bedwongen te kunnen worden. Het is bekend, dat in bepaalde gebieden waar goudwinningsactiviteiten worden ontplooid er plassen stilstaand water ontstaan en zo gunstige broedplaatsen voor de muskiet, die de malariaparasiet overbrengt, worden gecreëerd. Ook naar goudzoekers zouden gerichte voorlichtingsacties moeten worden ondernomen om hen erop te wijzen, dat hun activiteiten niet bevorderlijk zijn voor de malariabestrijding. De bestrijding van deze ziekte kan en mag niet alleen aan de overheid of particuliere gezondheidsorganisaties overgelaten worden. Gezondheid begint in de eerste plaats bij jezelf.


Zuid-Afrika: wat is erger, het middel of de kwaal?
De Zuid-Afrikaanse overheid spuit het beruchte landbouwgif DDT in de hutjes van arme plattelandsbewoners. Zij bestrijdt op deze wijze malaria. De aanpak blijkt erg effectief. Zuid-Afrika roept buurland Mozambique op ook DDT te gaan spuiten. Maar aan het gebruik van het gif kleven wel risico's.

Een groepje bruingevlekte runderen met grote horens steekt langzaam een bergweggetje over. Even later huppelt een aapje over het asfalt, om aan de andere kant in een boom te klimmen. Dit is Mapoetaland in het oosten van Zuid-Afrika, aan de grens met Mozambique. Het is een van de ruigste en meest 'Afrikaanse' streken van Zuid-Afrika. Toeristen komen hierheen om olifanten, leeuwen en ander groot wild te bewonderen. Maar het dier dat het leven van de bevolking hier het meest bepaalt, is piepklein: het is de malariamug. Mapoetaland is een van de regio's in Zuid-Afrika met het grootste malariarisico.

In het dorpje Makhonyeni doet de 70-jarige Sibukani Motha voor haar hut na hoe het is om malaria te hebben. De bejaarde vrouw slaat rillend de armen om haar bovenlijf en buigt kuchend voorover, alsof ze overgeeft. Motha: "We hebben hier allemaal regelmatig malaria." Ze laat zien waar malariabestrijders onlangs DDT hebben gespoten in haar hut, en op de buitenmuren, vlak onder het rieten dak. Een deel van het witte poeder zit er nog. Of ze wel eens heeft gehoord dat het gif risico's zou kunnen opleveren voor de dorpelingen? Motha schudt haar hoofd. "Er is nog niemand ziek van geworden."

  
DDT wordt buiten (links) en binnen (rechts) gespoten

Maar DDT is wel degelijk omstreden. Het middel is niet biologisch afbreekbaar en hoopt zich op in sommige dieren, die hierdoor onder meer voortplantingsproblemen krijgen. Wetenschappers vermoeden dat het gif bij mensen leidt tot aantasting van het afweersysteem, de vruchtbaarheid en het zenuwstelsel.
DDT is daarom in Europa en de Verenigde Staten al jaren verboden. En naar verwachting treedt in de komende anderhalf jaar een verdrag in werking dat het gif in nog meer landen verbiedt.

DDT-reclame uit de jaren '50 van de vorige eeuw toen iedereen nog geloofde in het heil van dit bestrijdingsmiddel

Ruim twintig ontwikkelingslanden mogen het middel voorlopig nog wel gebruiken tegen malaria. Maar volgens richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie zou dit beperkt moeten blijven tot "duidelijk omschreven situaties met een hoog of speciaal risico."

Ook de Zuid-Afrikaanse overheid stopte midden jaren negentig met het spuiten van DDT. Het aantal gevallen van malaria steeg daarna echter explosief, van 8.800 in 1995 naar 62.000 in 2000. In Mapoetaland stierven jaarlijks honderden mensen aan de ziekte.
De Zuid-Afrikaanse regering besloot daarom toch weer DDT te gaan spuiten. Het aantal slachtoffers daalde prompt naar het oude, lage niveau. "Ik zie DDT als een soort kernwapen", zegt muggenonderzoeker Keith Hargreaves van de malariabestrijdingsdienst in Mapoetaland. "Je houdt het zo lang mogelijk in de kast. Totdat de situatie onbeheersbaar wordt. Dan haal je het tevoorschijn en verpletter je de muggen ermee."

De Zuid-Afrikaanse regering is trots op de succesvolle terugdringing van malaria en heeft toestemming gegeven om het middel tien jaar lang te gebruiken. Bovendien oefent het land forse druk uit op de buren. De Zuid-Afrikaanse minister van Volksgezondheid, Manto Tshabalala-Msimang, riep omringende landen onlangs op om ook DDT te gaan gebruiken. Zuid-Afrika zou vooral graag zien dat Mozambique het gif gaat spuiten omdat muggen uit de straatarme voormalige Portugese kolonie makkelijk de grens over vliegen en dus ook een bedreiging vormen voor Zuid-Afrikaanse grensgebieden als Mapoetaland.
Maar het lijkt onwaarschijnlijk dat Mozambique de raad zal opvolgen. "Zuid-Afrika oefent zware druk op ons uit", zegt Avertino Barreto, hoofd van de Mozambikaanse malariabestrijding in zijn kantoor naast het belangrijkste ziekenhuis in de hoofdstad Mapoeto. Aan een muur hangt een foto van de watersnood in 2000. De daken van huizen steken nog net boven het water uit.
Barreto: "Wij hebben, anders dan Zuid-Afrika, in ons hele land last van malaria. Als wij DDT zouden gaan spuiten, zouden we dat in heel Mozambique moeten doen. Bij een volgende grote overstroming zou het gif dan overal terecht kunnen komen: in rivieren, op de velden van boeren, in het drinkwater. Wij vinden dat te riskant. We zullen niet zwichten voor de Zuid-Afrikaanse druk."


Wat kunnen we tegen malaria doen?
Er zijn verschillende soorten maatregelen:

1. Beschermen tegen muggenbeten
   
   • Je kunt maar beter zorgen dat je niet wordt gestoken. De mug steekt alleen als het donker is. Draag daarom vooral 's avonds bedekkende kleding (lange broek, lange mouwen, schoenen en sokken) en smeer de onbedekte huid in met muggenolie of een muggenstift die de stof DEET bevat. Door de geur die deze middelen verspreiden worden de muggen verdreven.
   • Zorg ervoor dat je in een muggenvrije kamer slaapt of onder een goedsluitende geïmpregneerde klamboe (= ingespoten met een stof die voor muggen dodelijk is) en gebruik indien mogelijk de airconditioning (muggen houden niet van een luchtstroom).
     
     
     Slapen onder een klamboe. Waarom?
     
     
     Daarom!
     
     
   
   
2. Gebruik van anti-malariamiddelen (malariatabletten)
   Er zijn verschillende malariatabletten. Deze malariatabletten kunnen verdeeld worden naar hun werking. Sommige malariatabletten pakken de malariaparasieten in het bloed aan, terwijl andere malariatabletten de malariaparasieten al in een vroeg stadium in de lever vernietigen. De middelen, malariaprofylaxe geheten, dragen exotische namen als Paludrine, Nivaquine, Lariam, Malarone, Doxycycline en Chloroquine. Een ouder middel dat vroeger vaak werd gegeven is kinine.
   Probleem met deze middelen is dat malariamuggen soms resistent zijn geworden. Dat wil zeggen dat ze ongevoelig zijn voor de geneesmiddelen. Het nadeel voor mensen in de Derde Wereld is ook dat deze geneesmiddelen vrij duur zijn.
   
   
3. Uitroeien
   Zoals je hierboven in de beschrijving van de situatie in Zuid-Afrika kunt lezen, proberen regeringen ook om de malariamug met grove middelen uit te roeien. Je kunt proberen om alle stilstaande watertjes en moerassen te dempen, maar water is een schaars goed in sommige landen en er zijn miljoenen plassen en meertjes. Het lijkt onbegonnen werk.
   Je kunt de malariamuggen ook platspuiten. Daarvoor wordt het uiterst giftige en in Europa verboden middel DDT gebruikt. Nadeel is dat ook andere dieren eraan dood kunnen gaan, vogels bijvoorbeeld, en dat het zich kan ophopen in grondwater, waardoor uiteindelijk de mens zelf slachtoffer kan worden van vergiftiging. Niet doen, zou je denken.
   
   
4. Wetenschappelijk onderzoek
   Wat dan wel? De deskundigen zoeken het nu in wetenschappelijke oplossingen. We kijken naar twee onderzoeken:

   Dr. Ingrid van den Broek promoveerde op het gedrag van muggen. Haar conclusie is dat de diertjes zich laten inpakken door verleidelijke geuren.

   Malariamuggen hebben geen neus, maar kunnen toch ruiken. Ze hebben antennes, voelsprieten voor op de kop bedekt met kleine zintuigharen, die geurstoffen uit de lucht filteren. Zintuigcellen op hun kop registreren de geuren die op hun pad komen. In een laboratorium aan de universiteit van Groningen onderzocht dr. Ingrid van den Broek wat de insecten aantrekt. Drie soorten muggen nam ze onder de loep: een die uitsluitend op mensen afkomt, een met een grote voorliefde voor rundveebloed en de alleseter. Ze kregen een scala aan geuren voorgelegd: menselijk zweet, koeienmest en –urine en de lucht van Limburgse kaas. "Uit metingen bleek dat ze kunnen ruiken, maar niet wat ze lekker vinden," zegt Van den Broek. Daarom onderzocht ze ook hun vlieggedrag. De muggen doken zonder aarzelen op hun favoriete hapje.

   Limburgse kaas is favoriet bij de voor mensen gevaarlijke mug. De penetrante geur vertoont grote overeenkomsten met die van menselijke vetzuren, zoals zweetvoetenlucht. De remedie leek simpel: een blokje kaas in een verre hoek van de slaapkamer. "Maar daar trapten die beesten niet in," zegt Van den Broek. "In het laboratorium voelden ze zich duidelijk aangetrokken door de kaaslucht." Helaas werkte de praktijk anders. Een collega van Van den Broek nam de kaas mee naar Afrika, om de bevindingen aan de praktijk te toetsen. "Maar gezinnen leven daar vaak dicht op elkaar en die overheersende mensenlucht vinden ze toch aantrekkelijker dan onze Limburger," zegt de onderzoekster spijtig.

   De belangrijkste conclusie uit Van den Broeks onderzoek is dus dat muggen zich niet snel laten verleiden. "We hoopten dat we met een specifieke geur de muggen konden weglokken bij mensen. Maar dat middel moet blijkbaar aan speciale eisen voldoen." Verder onderzoek moet uitwijzen wat de exacte samenstelling is van stoffen op een mensen- of dierenhuid. Maar het is moeilijk om elk component afzonderlijk te identificeren. "Daar is een chemicus voor nodig. Samen vinden we misschien de oplossing. Maar we hebben nog een lange weg te gaan."

   Een ander onderzoek dat loopt, gaat over genetische manipulatie van muggen. Duitse en Amerikaanse onderzoekers zijn erin geslaagd muggen genetisch zo te veranderen dat ze veel minder malariaparasieten overbrengen. Door de genetische wijziging die de onderzoekers in de mug aanbrachten, wordt de reis van de parasiet in het lichaam van de mug onderbroken. Daardoor kan die de klieren rond de steeksnuit niet meer bereiken. In principe kan zo worden voorkomen dat de mug nieuwe slachtoffers besmet. De gemanipuleerde muggen zijn echter nog niet helemaal 'schoon'. Toch wordt de studie beschouwd als een potentiële doorbraak. Wel zal het nog jaren duren voordat die aanpak daadwerkelijk effect sorteert. Zo is nog niet duidelijk hoe dergelijke genetisch veranderde muggen in de natuur moeten worden geïntroduceerd om effectief te zijn bij de bestrijding van de ziekte.
   
   
   Veelbelovend dus allemaal, maar nog niet effectief.
   We zullen het voorlopig met tabletten en klamboes moeten doen. Maar ook hier geldt: voorkomen is beter dan genezen, zeker als genezen soms niet meer wil lukken...