De SS Volendam kwam in 1922 in de vaart. Ze ging toen varen als passagiersschip voor de Rotterdamse rederij Holland Amerika Lijn (HAL). In 1952 werd ze uit de vaart genomen en gesloopt. Na bijna dertig jaar trouwe dienst dus. Maar niet altijd is ze in dienst geweest van de HAL. Ook heeft ze niet altijd gevaren als een gewoon passagiersschip. Dat was tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Nederland was bezet door de Duitsers.
Wat voor avonturen beleefde de SS Volendam tijdens de Duitse bezetting van Nederland? Waar ging dit schip in die tijd naartoe? Waarom maakte het schip toen die reizen? In opdracht van wie? Wat vervoerde het schip tijdens die reizen? Waarom verging het schip bijna tijdens haar eerste reis na het begin van de Duitse bezetting van Nederland? En waarom is er een monument opgericht voor dit schip, een aantal andere Nederlandse koopvaardijschepen en hun bemanning?
Dat gaan jullie uitzoeken.
Voor deze opdracht krijg je 1 lesuur de tijd. Deze opdracht doe je met een groepje van 3 of 4 klasgenoten.
Lees de inleiding en de bronnen, bekijk de afbeeldingen. Bekijk de video en zoek in de bronnen en de video naar antwoorden op de vragen in ‘Opdracht’.
Grasduin ook eens op internet met zoektermen als ‘SS Volendam’, ‘Holland Amerika Lijn’ en ‘vaarplicht’.
Raadpleeg ten slotte ook een wereldbol of atlas. Als jullie willen, kunnen jullie deze tabel gebruiken en proberen in te vullen:
|
Levensloop De Volendam 1922-1951 |
||
|
1922-1940 |
1940-1945 |
1945-1951 |
|
bestemmingen/vaarroutes |
bestemmingen/vaarroutes |
bestemmingen/vaarroutes |
|
|
||
|
lading |
lading |
lading |
|
|
||
|
passagiers |
passagiers |
passagiers |
|
|
Maak van wat je allemaal gevonden hebt over het schip een verslag of een stripverhaal.
Op 30 augustus 1940 is het passagiersschip De Volendam op weg van Engeland naar Canada. De Volendam is een schip van de Holland-Amerika Lijn (HAL), een grote rederij in Rotterdam. Het klinkt als een heel gewone overtocht, maar op dat moment is Nederland in oorlog met Duitsland. De Duitse marine doet er alles aan om contact tussen Amerika en Europa onmogelijk maken.
De Volendam is dan het commandoschip in een konvooi van 36 schepen. De meeste mensen kunnen zich niet voorstellen dat een schip met onschuldige reizigers zal worden aangevallen. Op 300 kilometer van Ierland, wordt het stoomschip door een Duitse torpedo getroffen. Kapitein Webster geeft opdracht De Volendam te verlaten: eerst de kinderen, daarna de volwassen passagiers en de bemanningsleden.
Fragment uit 'Varen in Oorlogstijd'
"In augustus 1940 was men ertoe overgegaan kinderen naar veiliger oorden over te brengen. Zo vertrok het SS Volendam, groot 15.430 brt, van de Holland-Amerika Lijn op 29 augustus 1940 met een transport van 320 kinderen van de Mersey. Behalve deze kinderen hadden zich bovendien 271 volwassen passagiers ingescheept, zodat, inclusief de uit 273 koppen bestaande bemanning, het aantal opvarenden, 864 bedroeg.
Varen in een konvooi
De reis naar Amerika werd gemaakt in een groot konvooi en de 'Volendam' voer vooraan in de middelste kolom, Direct na vertrek werden verscheidene malen oefeningen gehouden en vooral de kinderen werd goed bijgebracht, wat zij in geval van nood moesten doen. Door deze uitmuntende voorzorgsmaatregelen is groot onheil voorkomen, want reeds een dag na vertrek werd de 'Volendam' om 11 uur 's avonds in ruim 1 door een torpedo getroffen.
De kinderen, die allen sliepen, werden gewekt en geholpen door de leiders, leidsters, stewards en stewardessen, begaven zij zich in volmaakte orde naar de verzamelplaatsen.
Om paniek te voorkomen werd hun gezegd dat er weer een oefening werd gehouden. Eerst werden de kinderen met hun begeleider"s in de sloep geplaatst, daarna de vrouwelijke passagiers en vervolgens de mannelijke en een deel der bemanning. De "stewards en stewardessen hadden eraan gedacht een aantal dekens aan dek te brengen om vooral de kinderen tegen de koude te beschutten, Met de grootste plichtbetrachting vervulde ieder zijn taak, In volmaakte kalmte vierden de ,strijkers de sloepen af en hoewel de zee nogal ruw was, vond slechts één ongeval plaats, de purser had het ongeluk bij het gaan in een boot mis te stappen, viel te water en verdronk .
Dankzij de 'Schat's glijspanten' werd geen enkele sloep beschadigd, hoewel deze danig tegen de scheepshuid werden geramd.
Toen de boten afstaken, begonnen in enkele boten de kinderen te zingen en over de ruwe en donkere zee klonk dit zeer indrukwekkend. De kalmte van de kinderen heeft ongetwijfeld de ouderen geïnspireerd zich bijzonder rustig te gedragen en zo wekte dit 'schip verlaten' meer de indruk van een massale oefening dan van een harde noodzakelijkheid."
Uit: 'Varen in oorlogstijd', door S, J, graaf van Limburg Stirum - Amsterdam, 1948
Jan van Manen begon als kommie (keukenhulp) bij de Holland-Amerika Lijn. Toen de oorlog uitbrak werd hij, door de Vaarplicht ( een maatregel van 6 juni 1940 die alle zeelieden verplichtte op zee te blijven) op De Volendam geplaatst dat in de Atlantische Oceaan werd getorpedeerd. Hij voer daarna op de Nieuw-Amsterdam dat als troepenschip werd ingezet. Van Manen maakte op de Dempo de invasie in Noord-Afrika (Oran) mee en ook de ondergang van de Dempo voor de Afrikaanse kust door een Duitse torpedo. Hij spreekt over angst en machteloosheid aan boord omdat je je als bemanningslid moeilijk kon verdedigen tegen de vijand. Hij is verbitterd over de behandeling van de koopvaardijveteranen in de jaren na de oorlog. Jan van Manen heeft nog jaren als hofmeester bij de HAL gevaren.
De Vaarplicht van 1940: Verplicht varen voor koningin en vaderland
Bij het begin van de Tweede Wereldoorlog bevonden zich veel Nederlandse koopvaardijschepen in internationale wateren of in havens van de geallieerde bondgenoten. Op grond van de Vaarplicht werden de zeelieden op koopvaardijschepen ingezet voor de strijd op zee tegen Duitsland. Hierdoor werden ze van de ene op de andere dag een soort frontsoldaten. Tot aan het einde van de Vaarplicht droegen de koopvaardijlieden bij aan het gevecht tegen de Duitsers door het vervoeren van troepen, wapens, olie en andere grondstoffen onder de meest gevaarlijke omstandigheden. Vooral door de Duitse U-Boote (duikboten) werden veel Nederlandse schepen tot zinken gebracht. In totaal verloren 7000 zeelieden tijdens de oorlog het leven.
De Nederlandse zeelieden, die als stoker, matroos of officier betrokken waren bij verschillende militaire invasies, werden voortdurend bedreigd door vijandelijke torpedo’s en bommenwerpers. Bovendien waren ze jarenlang in onzekerheid over het lot van hun families in bezet Nederland. Veel oud-matrozen betreuren het dat na de oorlog weinig waardering was voor het aandeel van de koopvaardij in de overwinning op Duitsland.
Lees de paragraaf ‘Geschiedenis’ van de tekst op Volendam (schip, 1922) - Wikipedia.
Op Nederlandse troepentransportschepen in Britse dienst Is te lezen dat de Volendam samen met zeventien andere Nederlandse koopvaardijschepen Britse soldaten heeft vervoerd in opdracht van de Britse regering. Verderop op deze pagina staat te lezen dat het schip na een uitgebreide reparatie in Liverpool werd gebruikt als troepentransportschip. Ook kun je lezen waarom men van geluk kon spreken dat het niet vergaan was door de torpedoaanval op 30 augustus 1940.
Militairen gaan aan boord van SS Volendam
Lees tot slot ook dit:
"1941 tss “Volendam” werd in juli weer in dienst gesteld onder kapitein C.A. Dekema.
Het was nu verbouwd tot troepenschip. Daar konden 3.000 manschappen mee vervoerd worden. Het maakte veel konvooireizen, vaak als commandoschip. Het schip bracht in de loop der oorlogsjaren troepenversterkingen naar allerlei strijdtonelen en vervoerde ook krijgsgevangenen, van IJsland tot Noord-Afrika, Italië, Zuid-Frankrijk, Midden-Oosten, West Afrika en de Stille Zuidzee. Bij elkaar heeft het schip meer dan honderdduizend manschappen vervoerd tussen 1941 en het einde van de oorlog.
1944 tss "Volendam" maakt "Kerstreis" van New York naar Frankrijk. Afgeladen met Amerikaanse troepen vertrekt de "Volendam" op 24 december uit New York."
Naar: ‘Volendam (1) (1922-1952) – Bijzondere gebeurtenissen - Pagina 2 (verenigingdelijn.nl).
Deze les is gebaseerd op een interview met Jan van Manen, in zijn geheel te vinden op http://getuigenverhalen.nl/interview/interview-08-7 en op aanvullende informatie die op internet te vinden is over de SS Volendam en de Holland Amerika Lijn. De les is onderdeel van de reeks lesbrieven onder de titel Erfgoedproject in opdracht van het ministerie van VWS.
Leerlingen beseffen wat het voor bemanningsleden betekende om in oorlogstijd op zee te zijn. En ook dat gewone zeelieden door de Vaarplichtwetgeving van 1940, soms tegen hun zin, onderdeel werden van de oorlogsmachine. Ze zien het belang in van de trans-atlantische verbinding tussen de Verenigde Staten en Europa en de offers die door zowel soldaten als burgers op zee werden gebracht.
Plan van aanpak
Voor de opdracht trekt u één uur uit. De leerlingen kunnen deze opdracht in groepjes van 3 of 4 maken.
Lees eerst de vragen onder het kopje ‘Opdracht’ voor. Maak dan groepen van drie of vier. Iedere groep neemt de bronnen door en zoekt de antwoorden op de vragen.
Aan de hand van die antwoorden maken ze een verslag of tekenen ze een stripverhaal over wat de Volendam allemaal moest doen tussen 1940 en 1945, toen Nederland door de Duitsers bezet was.
Raad de leerlingen wel aan de bronnen onder de groepsleden te verdelen omdat het erg veel werk is om ze allemaal te lezen. Als iedereen klaar is, haalt u de verslagen en stripverhalen op en kijkt ze na.
Extra informaite
Informatie over de levensloop van de Volendam
https://en.wikipedia.org/wiki/SS_Volendam
Samenvatting tekst vaarplicht van 1972
RIJKSWET van 23 juni 1972, houdende vaarplicht in geval van oorlog, oorlogsgevaar, daaraan verwante of daarmede verbandhoudende buitengewone omstandigheden .
Artikel 1
Deze Rijkswet verstaat onder:
a. "vaarplicht": de verplichting, welke krachtens de wet dan wel bij of krachtens landsverordening aan zeelieden of gewezen zeelieden wordt opgelegd om hun diensten beschikbaar te stellen en te houden voor het verrichten van werkzaamheden aan boord of ten behoeve van schepen onder de vlag van het Koninkrijk;
b. "schip": een geen oorlogsschip zijnd zeeschip in de zin van artikel 2, eerste lid, van Boek 8 van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek.
Artikel 2
De landen van het Koninkrijk regelen de vaarplicht zoveel mogelijk op gelijke wijze.
Artikel 3
De vaarplicht wordt slechts opgelegd in geval van buitengewone omstandigheden.
Artikel 5
De wet en de landsverordeningen, waarbij de vaarplicht wordt geregeld, voorzien erin, dat vaarplichtigen gelijkelijk aan boord of ten behoeve van alle schepen onder de vlag van het Koninkrijk kunnen worden ingezet.
Artikel 6
De wet en de landsverordeningen, waarbij de vaarplicht wordt geregeld, bevatten een regeling van de rechtspositie van de vaarplichtige. Daarbij wordt aan de vaarplichtige het recht toegekend bij een aan te wijzen Autoriteit voorziening te vragen tegen te zijnen aanzien genomen beschikkingen, welke in strijd zijn met een algemeen verbindend voorschrift of waartoe het orgaan dat de beschikking nam in redelijkheid niet heeft kunnen komen.
Artikel 7
Bij of krachtens wet of landsverordening kan worden verboden, dat vaarplichtigen het grondgebied van een of meer delen van het Koninkrijk zonder vergunning verlaten.
Kerndoelen
50 De leerlingen leren omgaan met kaart en atlas, beheersen de basistopografie van Nederland, Europa en de rest van de wereld en ontwikkelen een eigentijds, geografisch wereldbeeld.
- De leerlingen hebben gezien waarom Nederlandse koopvaardijschepen als de Volendam tijdens de Duitse bezetting van Nederland onder militair bevel moesten varen en weten wat vaarplicht is.
- De leerlingen hebben gezien welk risico bemanningsleden en passagiers liepen toen de Volendam onder militair bevel voer.
- De leerlingen kunnen tenminste één taak benoemen die de Volendam moest uitvoeren onder militair bevel tijdens de Tweede Wereldoorlog.
- De leerlingen hebben gezien wat voor schip de Volendam was en wie de eigenaar ervan was voor en na de periode waarin het onder militair bevel voer.
De leerlingen hebben de opdracht goed gemaakt als hun verslag of stipverhaal de juiste antwoorden geeft op de vragen die op de pagina met de opdracht zijn gesteld en de teksten in goed Nederlands zijn geschreven.