Zo'n twintig kinderen van vier tot negen jaar spelen onder een groepje bananenbomen een vreemd spel. Van stenen maken ze kleine hoopjes, netjes op een rij. Van takken maken ze kruizen, die ze rechtop zetten tussen de stenenhoopjes. Ze noemen hun spelletje 'begrafenisje'.
Hun sombere spel verrast de ouderen van het dorp Kasensero niet. De 65-jarige Rebecca Namubiru: "De laatste twee jaar zijn er in onze buurt geen huwelijksfeesten geweest. Alleen maar begrafenissen." Rebecca heeft drie zonen en twee schoondochters verloren door aids. Een derde schoondochter ziet er op het eerste gezicht nog gezond uit, maar Rebecca weet wel beter.
Haar dagen brengt Rebecca door met oppassen op maar liefst achttien kinderen, tussen de anderhalf en vijftien jaar oud. Het zijn haar kleinkinderen. Er is niemand anders die de kinderen kan verzorgen.
Haar buurman Haji Ibrahim Busungu zit op de veranda en staart in de verte. Hij wijst naar de heuveltjes van rode aarde achter zijn huis. "Dat zijn de graven van mijn dierbaren", verzucht hij. Hij heeft de zorg over negen kleinkinderen, allemaal wees geworden doordat de ouders zijn overleden aan de ziekte aids.
Kasensero is geen uitzondering op het platteland van Oeganda. Er zijn tientallen dorpen waar alle mannen en vrouwen tussen de twintig en veertig zijn overleden aan aids.
De naam aids komt van een Engelse afkorting: Acquired Immune Deficiency Syndrome. Dat betekent in het Nederlands zoiets als "opgelopen verstoring van het afweersysteem" of "door infectie opgelopen verzwakking van de afweer". In Oeganda krijgen kinderen van de basisschool aan de hand van tekeningen uitgelegd hoe aids werkt:
Aids wordt veroorzaakt door een virus. Het aids-virus wordt ook wel HIV genoemd. Virussen zijn hele kleine ziekteverwekkers die bepaalde cellen in het lichaam kapot maken. Daardoor werkt het lichaam niet goed meer en word je ziek. Het afweersysteem schakelt met behulp van witte bloedcellen de ziektevirussen uit. Soms moeten medicijnen het afweersysteem helpen. Tegen aids kan het afweer-systeem niet op, zoals in de tekening hierboven is uitgelegd. Maar het kan wel tien jaar duren voordat HIV in je lijf actief wordt. Je bent dan wel besmet, maar nog niet ziek. Dat noemen we seropositief. Je weet dat er ergens in je lichaam het aids-virus zit, maar dat is aan de buitenkant niet te zien. Veel mensen in Oeganda zijn seropositief zonder het zelf te weten. Ze besmetten dan onbewust ook anderen met het aids-virus. Een medicijn tegen aids is er (nog) niet. Tot die tijd is en blijft aids dodelijk. Naar schatting zijn meer dan één miljoen mensen in Oeganda seropositief. In bijna alle gevallen zijn ze besmet door sex tussen mannen en vrouwen. Je kunt zeggen dat deze Oegandezen ziek van liefde zijn geworden.
Nationale voorlichtingscampagnes
Enkele jaren geleden overleed Philly Lutaya aan aids. Hij was een beroemde Oegandese zanger die miljoenen platen verkocht. Hij woonde in het buitenland. Toen hij aids kreeg, keerde hij naar zijn geboorteland terug om zijn landgenoten te wijzen op de gevaren van deze dodelijke ziekte. Hij reisde stad en land af in een race tegen de klok en sprak op scholen, op politieke bijeenkomsten, met buschauffeurs en in kerken. Toen hij aan aids overleed, had hij duizenden mensen bewust gemaakt van de gevaren van aids.
In kranten zijn er aparte rubrieken met vragen van lezers over aids. Door middel van grote posters geeft de regering van Oeganda voorlichting over aids. Oeganda telt talloze centra waar iedereen zich gratis op HIV kan laten testen. In klaslokalen in het hele land hangen posters met teksten als 'aids doodt'. Er is speciaal lesmateriaal over aids ontwikkeld.
Alle voorlichting ten spijt, het aantal aidsgevallen in Oeganda neemt nog steeds toe. "Een jaar of wat geleden verkocht ik gemiddeld vier doodskisten per maand. Nu raak ik er al twaalf per maand kwijt en de groei is er nog niet uit", vertelt timmerman Zabedi Mukiibi.
Veel mensen zijn al jaren geleden besmet geraakt, voordat men wist hoe dodelijk aids is. Anderen zijn niet bereid hun gedrag te veranderen en vrijen nog steeds onveilig. Zij denken dat aids hen niet zal treffen.
Wereldwijd hebben 36 miljoen mensen hiv of aids. Gemiddeld sterven er 8.000 mensen elke dag aan de gevolgen van aids. Tweederde van het aantal aidspatiënten komt uit Afrika, waartoe Oeganda behoort, zoals onderstaand kaartje toont:
Toch is Oeganda nog een lichtend voorbeeld voor de rest van Afrika. Cijfers van de Wereldbank tonen aan dat het aantal seropositieve zwangere vrouwen de afgelopen zeven jaar in Oeganda is gedaald. Een krant stelt dat andere Afrikaanse landen goed zouden moeten kijken naar het succes van Oeganda en hun eigen programma's zouden moeten evalueren. De anti-aidscampagne in Oeganda kenmerkt zich door een open en expliciete discussie over seks en de inzet van particuliere organisaties die zich richten op het onderwijzen van de jeugd over de ziekte.
De website van het regeringsinstituut Aids Uganda schrijft:
"Een simpele boodschap: We dachten dat de aidsepidemie slechts een kleine rivier was, die we makkelijk konden indammen. Nu realiseren we ons dat het een echte vloed is, die onverbiddelijk stijgt. Veel mensen verliezen de hoop. Ze vergeten dat als je een vloed niet kunt indammen, je kunt ontsnappen door in een boot te klimmen.
Mensen zijn verschillend en hebben daarom verschillende boten nodig. Er zijn drie verschillende soorten boten, genaamd 'onthouding', 'loyaliteit' en 'condooms'.
Mensen worden erop gewezen: "Blijf niet in het water, maar klim in een van de boten, de boot van je eigen keuze; help anderen om ook aan boord te klimmen. Als je aanvoelt dat het leven aan boord je niet bevalt, laat je dan niet terug in het water vallen, maar klim op een andere boot.
Een andere website (Iclinic) zegt: "Een tekort aan condooms dreigt in Oeganda, zo zegt het Oegandese Ministerie van Gezondheid. Woordvoerders zeggen dat de jaarlijkse vraag naar condooms is gestegen tot 80 miljoen. Het tekort aan condooms wordt toegeschreven aan het toegenomen condoomgebruik, in combinatie met bureaucratische vertragingen en veranderingen in de inkoopprocedures."
Het aanprijzen van condooms valt niet bij iedereen goed. De rooms-katholieke bisschop Edward Baharagate bekritiseert het aids-programma van de Oegandese regering. Volgens hem worden jongeren door de promotie van condoomgebruik alleen maar aangezet tot onzedelijk gedrag en veroorzaakt condoomgebruik meer aidsdoden. Maar de Oegandese regering bestrijdt zijn visie. "Dankzij de openheid over aids in het anti-aidsprogramma weet 90% van de bevolking van Oeganda van de ziekte en hoe deze wordt overgedragen", aldus een woordvoerder.
Zuid-Afrika
In andere landen gaat het minder goed met de voorlichting over aids.
"Condooms? Hahaha, nee, die gebruiken ze niet. Hoeft ook niet'', zeggen Prudent Ndlovu (23) en Precious Dlamini (25). "We hebben allebei een heel betrouwbare vriend." Zonder dat ze het lijken te beseffen, spelen Prudent en Precious met de dood. Ze studeren bedrijfseconomie in Durban, en zien hun vriend maar een keer per maand. Die wonen in een dorp honderd kilometer verderop in Kwazulu-Natal, waar de aids-epidemie het hardst heeft toegeslagen in Zuid-Afrika. Naar schatting 40 procent van de inwoners van deze provincie is besmet met het hiv-virus. Maar niet de monogaam geachte vriendjes van Prudent en Precious. Althans, dat hopen ze. "We zijn natuurlijk wel bezorgd. Er gaan veel mensen dood." De twee jonge vrouwen zitten in het park, naast het gebouw waar 11 000 aidsexperts uit de wereld de 13de internationale aidsconferentie bezoeken. Voor hen staat een enorm standbeeld van het rode strikje, symbool van de hoop dat aids eens geen slachtoffers meer zal eisen. Maar de onwetendheid en onvoorzichtigheid van Prudent en Precious doet elke hoop vervliegen. Ze kennen niemand met aids, zeggen ze. Even later blijkt dat Prudent de afgelopen drie jaar naar minstens tien begrafenissen is geweest van vrienden en vriendinnen, allemaal jonge mensen. "Maar er wordt nooit gezegd dat ze aids hadden. Ze gaan dood aan tuberculose of zo."
De regering van Zuid-Afrika krijgt het verwijt te weinig te ondernemen tegen de verspreiding van aids. De regering heeft lang het standpunt gehuldigd, dat niet hiv de veroorzaker van aids is, maar dat aids een gevolg is van armoede. President Mbeki kwam met dit standpunt zwaar onder vuur te liggen. Zelfs zijn grote vriend en voorganger Nelson Mandela viel hem af. Onder druk van binnen en buiten heeft Mbeki zijn standpunt afgezwakt, maar praten over aids is nog steeds een taboe in Zuid-Afrika.
Aidsvoorlichting
Voorlichting, goede informatie over de oorzaken van aids, over de risico's van besmetting, over de aanpak, is van het grootste belang. In Afrika halen voorlichters allerlei creatieve middelen uit de kast te halen om de bevolking voor te lichten. We beginnen met een nogal curieus voorbeeld, om daarna over te stappen op meer serieus te nemen pogingen.
Swaziland: handen af van jonge maagden
In Swaziland hebben meisjes en jonge vrouwen te horen gekregen dat ze zich de komende vijf jaar van seks moeten onthouden. De maatregel is door de traditionele leiders van het koninkrijk afgekondigd, in een poging de aidsepidemie onder controle te krijgen. Swaziland kampt net als de hele regio met een groeiend aidsprobleem. Naar schatting een kwart van de bevolking is besmet. Als symbool van de nieuwe kuisheid wil de leider van Swaziland, koning Mswati III, de jonge maagden wollen pluimpjes laten dragen, als teken voor mannen dat ze van deze vrouwen moeten afblijven. Verder krijgen meisjes een gedragscode, die het hen verbiedt jongens aan te raken (zelfs handen schudden gaat te ver), broeken te dragen en intieme gesprekjes aan te knopen, gedurende de periode van vijf jaar.
Meer serieus te nemen is het voorstel van de minister-president Dlamini aan bekende inwoners van Swaziland om "uit de kast te komen" en hun hiv-besmetting bekend te maken. Waarschijnlijk is meer dan 22% van de bevolking van Swaziland hiv-positief. Dlamini gaat er van uit dat deze verklaringen van beroemde Swazilanders er toe leiden dat gewone burgers zich op het hiv-virus laten testen. Dat gebeurt nu nog niet. Volgens Dlamini hebben de landen waarbij het is gelukt om Aids en hiv bespreekbaar te maken, de meeste kans om de ziekte te bevechten. Dlamini: "Dat betekent een eerlijke samenleving, waarin niet gediscrimineerd wordt. Slachtoffers die niet langer bang hoeven te zijn voor discriminatie en mishandeling zijn van meer belang voor de samenleving."
Dat zijn voorstel dringend nodig is, bewijst het volgende voorval uit het buurland, toevallig iemand met dezelfde naam als de minister-president van Swaziland: Dlamini, uit KwaZulu Natal in Zuid-Afrika, overlijdt op 17 december aan haar verwondingen nadat ze is aangevallen door een menigte buurtbewoners. Deze buurtbewoners beschuldigen haar ervan dat ze het aanzien van de buurt naar beneden heeft gehaald door het openbaar maken van haar hiv-besmetting. Op Wereld Aidsdag spreekt Dlamini hier, voor het eerst in de Zulu taal, over op radio en tv. Op 16 december wordt zij gestenigd, geschopt en geslagen. De 36 jarige Gugu Dlamini werkt als vrijwilliger bij een Afrikaanse organisatie die voorlichting geeft over hiv en aids.
Kenia: voorlichting tijdens sportwedstrijden
Duizenden Kenianen kregen tijdens en na de wedstrijd Nederland-Denemarken voorlichting over Aids en condoomgebruik. Het gaat om een Nederlands initiatief met een enorm succes. 'Vijf- tot tienduizend bezoekers per keer', aldus Jelte van Wieren van de Nederlandse ambassade gisteren in de hoofdstad Nairobi. Een vrachtwagen met een reusachtig scherm van zes bij acht meter rijdt tijdens Euro 2000 drie weken door Kenia. De auto staat elke dag op een andere plek. Dankzij een satellietschotel kunnen de Kenianen gratis van het Europees voetbal genieten. Voor de wedstrijd en tijdens de rust krijgen ze seksuele voorlichting die er op gericht is om aids-besmetting te voorkomen. Dat gebeurt door videofilms, maar ook door lokale artiesten, poppenspelers en theatergroepen die het gebruik van condooms bij het vrijen propageren.
Kenia zet ook theatergroepen in om de boodschap te verspreiden. "Om jongeren, en ouderen trouwens ook, te bereiken trekken we met een reizende toneelgroep het hele land door. We geven op verschillende plaatsen voorstellingen. In ons toneelstuk zitten een paar karakters waar de toeschouwers zich in kunnen verplaatsen, zich mee kunnen vereenzelvigen. We pakken ook een paar typische cliché's en vooroordelen aan. Dat een man veel vrouwen moet hebben om een echte man te zijn bijvoorbeeld. Door onze voorstellingen proberen we het taboe rond hiv en Aids te doorbreken", zegt een van de acteurs van 'Fight Aids in Africa'.